Historia om ein farsott

«Far din» er ikkje berre tittelen, men også omkvedet i Bjørn Ingvaldsens Nordisk råd-nominerte roman frå i fjor. Dei to orda er dei første og siste som blir uttalt i romanen, og i løpet av dei 140 sidene som ligg i mellom, blir dei jamleg gjentekne med ei insisterande tyngde av personar med ulike relasjonar til eg-forteljaren, som berre ein stad i romanen blir omtala med namnet sitt Leo.

I opninga er det naboen som uttalar dei to tyngande orda. Leo er på veg heim etter å ha sparka fotball etter skuletid, og midt i vegen står det ein svart bil, som eit varsel om dårleg nytt. Naboen står på fortauet, og med noko som anten er sensasjonslyst eller skadeglede, fortel han at far til Leo har blitt henta av politiet.

Farsarvesynda

Ryktet om far hans går som ein farsott, og brått står Leo – uforskyldt – utanfor alt og alle, brennmerkt av at far hans er arrestert og avslørt som tjuvradd: Han har stole i garderoben på fabrikken der han jobbar. Etter kvart viser det seg at han har stole frå mange andre òg. Medelevane byrjar å mobbe Leo, og sjølv bestevennen Roger held seg no på avstand frå han.

Den utspekulerte og ganske grufulle mobbinga følgjer eit kjent mønster, som ikkje akkurat er uskildra i barnelitteraturen: Ein hovudmobbar, ein liten skokk som ler med og slengjer seg på lasset, og ein venn som er taus, men gjennom tausheita stiller seg på mobbarane si side. Den likeframme måten Ingvaldsen skildrar dette på, minner mellom anna om årets andre norske nominasjon til Nordisk Råds litteraturpris, teikneserien Ungdomsskolen av Anders N. Kvammen.

Dei gjer begge nytte av usentimentale grep, men vekkjer like fullt kjensler i lesaren. Der Kvammen si bok først og fremst – og for min del med endå større kraft enn Ingvaldsen si bok – har denne kjenslemessige verknaden, opnar Ingvaldsens metode også for at lesaren kan reflektere rundt familieband og farsarvesynda: Leo er den einaste som ikkje kan seie «far din», men er tvungen til å seie «far min», og han får heile livet sitt skipla ut av sporet nettopp på grunn av denne far sin – som han eigentleg vil kalle «pappa».

Kvar gong nokon seier «far din», er det som om det blir slått inn nok ein spiker i kista for det gamle livet hans. Korleis reagerer han på det? Så langt eg kan forstå, reagerer Leo eksemplarisk – sjølvutslettande eksemplarisk, slik det stundom kan verke som samfunnet rundt forventar at ein skal reagere på personlege katastrofar. Sjølv om den svært lite sjølvhevdande reaksjonen hans på eit vis er eit håp for lesaren – dette er ein stødig og sindig fyr, seier eg til meg sjølv – er det vanskeleg å ikkje uroe seg for kor djupt desse hendingane eigentleg pregar han, og for korleis dei kjem til å kome attende til overflata ein dag.

Litterært tolmod

Det er eit stort alvor i Far din, men teksten er ikkje tyngd av det. Humor er openbert ein viktig del av Ingvaldsens litteratur- og verdssyn, og i denne romanen skin det stillferdig gjennom – kanskje først og fremst for den vaksne lesaren – til dømes i denne vesle passasjen om kjønnsskilja på arbeidsplassen:

Fabrikken eier huset, vi bor i det, sa han. Da bor vi godt. Så lenge jeg har jobb på Fabrikken, holder de hus. Det står i kontrakten.
Mamma jobbet også på Fabrikken, men det fulgte ikke hus med hennes jobb.
Vi trenger uansett ikke mer enn ett sted å bo, sa pappa.

I byrjinga av romanen får faren levere frå seg nokre slike vendingar og andre stadar formidlar han ein livsvisdom som med eitt får noko hyklersk over seg når vi får vite om tjuveria hans. Gjennom resten av romanen går han som eit spøkelse: Han kjem ikkje til orde sjølv, men handlingane hans heimsøkjer Leo og mora.

Ingvaldsen held seg til å skildre korleis denne heimsøkinga går føre seg, og korleis den pregar, ja, rett og slett øydelegg livet deira. Han tek ikkje for seg dette og hint, men konsentrerer seg fullt og heilt om denne farsotten og behandlar den med litterært tolmod. Far din gapar ikkje over for mykje, men borar djupt i éin situasjon.

Bygdedyr og klassekår

Kanskje er det ein variant av bygdedyret som plagar Leo og mora, men det er nok ikkje Tor Jonssons bygdedyr. I Ingvaldsens versjon kjem i alle fall ikkje bygdedyret stillferdig luskande frå ein forstad til byen Jante, men er snarare eit aggressivt, invaderande dyr: Leo og mora får mistankens lyskastar midt i fleisen, og bygdefolket behandlar dei som – om lesaren no kan tole ein anglisisme – skuldige ved assosiasjon. Den lokale matbutikken vil til dømes ikkje ha mora som kunde lenger, dei reknar med at også ho er ein tjuv. Når nokon seinare plasserer ein pose med matvarer ved døra deira, opplever eg det ikkje som eit utvitydig teikn på godskap, sjølv om det truleg er nettopp det. Som følgje av den høgst forståelege paranoiaen som melder seg om ein blir uglesett av eit heilt lokalsamfunn, er det også ei urovekkjande og inntrengjande handling.

Far til Leo er elles merkbart stolt over arbeidaridentiteten sin: «Begynn på Fabrikken, så har du en sikker jobb. Akkurat som far din.» Eg får aldri heilt grep om kva Ingvaldsen prøver å kommunisere gjennom arbeidaridentiteten hans, og gjennom peika om at familien høyrer til blant dei lågare laga i samfunnet. Kanskje ligg det ei innsikt om klassesamfunnet i ei scene mot slutten av boka: Etter at naboen har tvinga seg inn i huset deira, slått til mora og gått berserk i stova deira, kjem politiet og det samlar seg ei stor folkemengd utanfor huset. Leo og mora gjer seg klare til å reise – denne gongen for godt – men før dei dreg, kjem det ein stein gjennom vindauget og treff ei kvinne frå familievernkontoret som er der for å hjelpe dei. Med denne steinen blir også lesaren treft av innsikta om at ulukka alltid også råkar andre enn dei som er skuld i den.

Sjølv om heller ikkje denne scena heilt forløyser klasseperspektivet i romanen, gir i alle fall dette perspektivet barnelesaren høve til å tenkje over det som er ei ganske krevjande innsikt: Vi er prisgitt dei andre, ikkje berre på godt, men også på vondt.

Ungdomsskolen av Anders N. Kvammen er den andre norske tittelen som er nominert til Nordisk råds pris for barne- og ungdomslitteratur. Les meldinga vår her.