Historia som framtidshåp

Som kritikar i den digitale tidsalderen har eg framleis eit ufråvikeleg prinsipp om å lese med ein god, gammaldags blyant i handa. Umiddelbare tankar og reaksjonar, men også meir ettertenksame tolkingar og vurderingar; dei oppstår ikkje berre når eg les, men også når eg noterer det eg les, og i ei ny runde når eg skriv ut notatane til ein tekst. Dessutan stolar eg ikkje på hugsen min. Ikkje nok til at dei viktigaste tankane mine får sleppe unna før eg har skrive dei ned. Det er for mange bøker, for mykje informasjon, og min betre hjernehalvdel klarar ikkje alltid å halde reptilhjernen min i sjakk: Nokre dagar kjennest det meir presserande å tenkje på kva eg skal ha til middag enn å tenkje på om middagsscenen i ei eller anna ny ungdomsbok eigentleg fungerer så bra. Då er stikkorda gode å halde fast i, nødvendige for å kome seg vidare.

Praktfull pedagogikk

Tidleg i En liten verdenshistorie – ein klassikar av ei historiebok for unge, som først kom på norsk i 2006 og no er utgitt på ny – gir forfattar og kunsthistorikar Ernst H. Gombrich ein beskjed som truleg ikkje er nødvendig å gi den unge lesaren: «Jeg vil gjerne at mine lesere skal slappe av og følge historien, uten å gjøre notater eller å måtte merke seg navn og datoer. Jeg lover også at jeg ikke skal høre dem i det». For kritikaren blir det ei utfordring. Eg bestemmer meg for å prøve å lese boka slik Gombrich meiner dei unge skal lese den: utan blyant, og utan uro for å måtte lære noko av lesinga. Når eg byrjar å lese, og ikkje les for å skrive det ned og plukke det opp att seinare, men for å ta det til meg her og no, opplever eg fordelane ved den ungdommelege lesemåten for første gong på lenge: Det blir boka si oppgåve å bevege meg.

Det praktfulle ved Gombrichs pedagogikk er at ein uansett ikkje treng å notere for å få med seg det viktigaste. Det kjem så å seie av seg sjølv, når Gombrich gjer historieformidling til forteljekunst. Det gjer han ikkje på den storslegne, episke måten, ved å redusere historia til ei samanhengande forteljing. Heller ikkje på den meir fragmentariske måten, ved å fortelje eit mylder av mindre, sjølvstendige forteljingar. Snarare held Gombrich på lesaren ved å gi tankevekkjande samanlikningar og kople historiske fenomen til eller frå kvarandre, stundom også ved å stille direkte spørsmål til lesaren. Det er i sjølve forteljehandlinga at det eventyrlege drivet i boka blir til: «Alle historier begynner med ”Det var en gang”. Og det er nettopp det denne historien handler om: Det som en gang var».

Kanskje er det tidspresset boka blei til under – han fekk seks veker på å skrive manuset – som gjer at lesaren kjenner seg tett på forteljaren. I alle fall er tonen i boka ganske umiddelbar, ofte litt munnleg, utan at den blir mindre litterært tiltalande av den grunn. I det heile er det meste ved denne boka tiltalande, så nær som at forlaget har sett seg nøydd til å snike inn dei forstyrrande orda «Internasjonal bestselger» på framsida. Det gløymer ein heldigvis raskt når ein byrjar lese Eve-Marie Lund si levande omsetjing av Gombrichs tekst.

Den feilbarlege historia

Gombrich spelar vidare på «Det var en gang»-opninga, og byggjer den ut med nokre svimlande refleksjonar om verdas opphav, før han fortel seg framover i historia. Med jamne mellomrom grip han attende til det han tidlegare har fortalt, og gir såleis lesaren høve til å repetere, utan å gi kjensla av at det er repetisjon ein driv på med. Ein gjennomgåande styrke i boka, er at Gombrich ikkje berre vekkjer historia til live for den unge lesaren, men at han også vekkjer viktige refleksjonar om kva historie er og korleis den – alltid feilbarleg – blir til.

Den feilbarlege historieforteljinga brukar han seg sjølv som døme på i det siste kapittelet i boka – eit etterskrift der Gombrich mellom anna påpeikar korleis han og mange andre oppfatta Woodrow Wilson sine handlingar etter den første verdskrigen som eit svik og bedrag. Dette skulle både Hitler og andre diktatorar seinare kome til å utnytte på det verste.

Men det feilbarlege kjem naturlegvis like godt til syne i dei delane av framstillinga som Gombrich ikkje reflekterer over sjølv. Etterskriftet i boka synest å ha fått små tillegg i fleire utgåver opp gjennom åra etter at den først kom ut i 1936. Heilt til slutt får vi i alle fall høyre om Murens fall. Framstillinga av islam har han likevel ikkje sett seg nøydd til å nyansere og ordne opp i, og nokre uunngåelege problem ved å lese historieformidling frå tidlegare tider kjem til syne: «Overgivelse heter ”islam” på arabisk, og derfor kalte Muhammed sin lære ”islam”. Han erklærte at hans tilhengere måtte kjempe og seire for denne læren, og at det ikke var synd å drepe en vantro som ikke ville anerkjenne ham som profet. Den tapre krigeren som falt i kamp for denne troen, for Allah og profeten, kom straks til paradis, mens den vantro og feige kom til helvete.» Ein treng ikkje vere særleg korankyndig for å sjå at framstillinga av islam verken er prega av velvilje eller nyanserikdom. Korleis vil ungdom reagere på å lese dette i dag?

Kanskje har dei rett og slett nok kunnskapar til å avsløre det. I alle fall synest En liten verdenshistorie å vere meint for relativt vaksne ungdomar, og når Gombrich også gir lesaren reiskapar til historisk sjølvrefleksjon, kan ein håpe at ungdomen byrjar å tenkje over dette sjølv; at dei så å seie går inn i rolla som historiske detektivar frå byrjinga av? Andre stadar er Gombrich meir i tråd med vår tid, og det kan vere verdt å minne om at Nasjonalsosialistane faktisk forbaud denne boka då den kom ut, fordi den var for «pasifistisk». Det ligg med andre ord ein grunnmur av humanisme i boka, og sjølv om humanismen som alltid elles har sine openberre smutthòl, treng ikkje vaksne å uroe seg så mykje for det meir daterte innhaldet i boka.

Eg har derimot lurt på om eg bør uroe meg over den eventyrlege forteljarrøysta. Er det ikkje nettopp slikt ein skal vere skeptisk til i historiefaget – forlokkande, fortryllande innleving som gir det subjektive eit objektivt skin? Igjen må eg framheve måten Gombrich vekkjer historisk refleksjon på, samstundes som han påpeikar at dette er ein personleg innfallsvinkel til historia, og ikkje den fulle og heile sanninga. Om ungdomar tek til seg nokre av desse lærdomane når dei prøver å forstå historia, trur eg vi med rette kan håpe på ei betre framtid. Eller som Gombrich seier det, at vi «fremdeles har rett til å håpe på en bedre fremtid».

Historia her og no

En liten verdenshistorie minner meg om ei anna bok, som eg sjølv las på eit viktig tidspunkt, nemleg Verdens historie av Indias første statsminister Jawaharlal Nehru. I boka, som kom ut i fire band på Pax forlag i 1967–68, skriv Nehru brev om verdshistoria til si 13 år gamle dotter Indira, som seinare også skulle bli statsminister, med etternamnet Gandhi. Breva er skrivne under eit av Nehrus mange fengselsopphald i tida då britane herja i India, og tekstane har ein liknande umiddelbar tone og eit like nærgåande stemningsleie som Gombrichs bok har. Hos begge får lesaren oppleve – om enn på ulike måtar – at historia er viktig, ikkje berre der og då, men her og no. Då eg las Nehrus bok som syttenåring, var det nok denne opplevinga av at noko viktig stod på spel som gjorde at eg byrja å lese med blyant i handa.