Systersorg

I Alice Sebolds blockbuster(ungdoms)roman Alle mine kjære er forteljaren allereie død når historia tek til. Susie Salmon svevar rundt i himmelen, etter at ho blei valdteken og drepen av ein mann frå nabolaget. Frå dette fugle-, eller snarare: engleperspektivet, observerer ho sorga til den etterlatne familien sin, og skildrar hendingane som leidde fram til drapet.

Alf Kjetil Walgermo har heller ikkje vore redd for å skrive om store og vanskelege tema i barne- og ungdomsbøkene sine. Barneboka Mor og far i himmelen (2009)  er til dømes forma som ei bøn frå ei ung jente som har mista begge foreldra sine i ei bilulukke – eit modig utgangspunkt for ei barnebok; vandringar i det tematiske landskapet til Jobs bok er ikkje nett det ein ventar seg i ei barnebok. Også ungdomsromanen Mitt bankande hjarte (2011) har eit brennande tema. Her forelskar Amanda seg i David, men får samstundes vite at ho er hjartesjuk. Kva skjer med kjærleiken når hjartet må bytast ut? I romanen er hjartet like konkret som biletleg – både eit kroppsleg organ og eit symbol for kjærleik. Det har fascinert både unge og vaksne lesarhjarte.

Finurlege forteljargrep

Som Sebold gjer Walgermo også finurlege grep for å fortelje historiene sine på ein annleis måte. Der den avdøde får ordet i Sebolds roman, gir Walgermo røyst til den sørgjande storesystera Eli Anne i Kjære søster. Orda hennar er direkte retta til den avdøde veslesystera, Amalie, i form av innlegg på tidslinja hennar på Facebook: «Kjære søster», skriv Eli Anne til Amalie kvar dag, og fortel litt om sorg og sakn, om det dei opplevde i lag og om det dei aldri sette ord på for kvarandre, om livet før og etterpå.

Det er ei verbform som slår an tonen: «Kjære søster. I dag ville du fylt 15 år». Som i Mor og far i himmelen er historia lagt til hausten, med alle konnotasjonane årstida ber med seg. Koplinga mellom døden og hausten er enkel, men verknadsfull her; landskapet ute, med eiketre i flammar, før blada fell og ei gradvis gråare stemning manifesterer seg, byggjer så å seie det einaste moglege romanuniverset for historia, som altså føregår i kjølvatnet av ei dødsulukke. Sjølve ulukka får vi ikkje vite veldig mykje om; det er ettertidas hypotetiske «I dag ville du» som står i sentrum. Dette er ein styrke ved romanen: Walgermo dreg ikkje lesaren si merksemd mot ulukka, men heller mot sorga, og mot forholdet mellom dei to systrene, som er prega av både syskenkjærleik og sjalusi.

Facebook som flukt

I Kjære søster er Facebook eit rom som er fritatt realitetane. Foreldra vil leggje ned profilen til Amalie, men Eli Anne meiner det er einaste måten ho framleis kan nå systera på. Slik blir Facebook ikkje berre eit minne om fortida, men også ei flukt frå røyndomen, ein stad der den avbrotne samtalen likevel kan halde fram. Walgermo har med andre ord makta å flytte Facebook ut av det trivielle og inn i det eksistensielle. Samstundes viser han det sosiale mediet både som røyndom og fantasi. For å nytte ei formulering som får meg til å verke mykje eldre enn eg er: Dette trur eg dagens ungdom har godt av!

Eg opplever likevel at romanen ofte mistar målgruppa si av syne. Sjølv om romanuniverset – med Facebook, forelskingar og gryande musikkinteresser – passar godt til ungdom, trur eg ikkje tonen i romanen alltid treff denne målgruppa. Han er noko forvirra på dette feltet, romanen – stundom litt for barnsleg, stundom litt vel veslevaksen.

På den eine sida blir kjensler og refleksjonar ofte stava altfor tydeleg ut. Eg merkar meg at dette ofte skjer i setningane som avsluttar dei einskilde innlegga: «Eg stirer på den grøne vegglampen i klasserommet. Han minner om ein bårekrans». Slike «punchlines» ber preg av å ville vere «talande», av å ville flytte det vesle og konkrete over i noko større og kanskje meir abstrakt. Dessverre endar dei oftare i det platte og føreseielege enn i det innsiktsfulle og såre. Dei står fram som utspekulerte, og ein merkar i litt for stor grad at forfattaren styrer røysta til Eli Anne, til dømes når ho er attende i kyrkja ei stund etter gravferda: «Det grå teppet som går frå inngangen og fram til altaret, ser så langt ut. Men ikkje like langt som det kjentest i gravferda, då eg følgde etter kista di ut».

På den andre sida skriv Eli Anne at Patti Smith gav ut debutsingelen på «eigen label, ein sju-tommar», og eg undrar på om ungdom eigentleg vil kople seg på eit slikt vokabular, som heller får meg til å tenkje på gamle vinylromantikarar à la Rob Fleming (frå Nick Hornbys High Fidelity) enn på musikalsk nyfrelste tenåringar.

Forvirringa spring ut av eit meir fundamentalt problem: Forteljaren har ein avstand til seg sjølv som eg har vanskar med å tru på. Ein ting er at eg no og då tvilar på at Eli Anne faktisk skriv til Amalie, men snarare merkar at tekstane er retta mot eit større publikum – her trur eg ein mindre mistenksam ungdomslesar vil vere betre skodd til å leve seg inn i fiksjonen. Verre er det når eg tvilar på at det er Eli Anne som skriv. Ho er merkeleg sjølvreflektert for alderen, og refleksjonane hennar er ofte eit hakk for sjølvmedvitne. Eg saknar ungdommelege og umiddelbare tankar, slike som ein 15-åring uunngåeleg sit inne med, og at fleire av dei får kome til uttrykk utan å skulle illustrere ein bakanforliggjande idé.

Kontroll

Scenene som blir skrivne fram er neddempa og sørgjelege, nett slik situasjonen til Eli Anne er. Men sjølv om romanuniverset speglar sorga hennar, opnar det seg berre sjeldan for verknadsfull symbolikk. Kanskje er det det openbert sterke ynsket om å formidle noko – ein idé, eit poeng, ei innsikt – som gjer at det skortar på det visuelle klårsynet, og at stemningane difor ikkje stig klårt nok fram i seg sjølv. Best fungerer det når Walgermo slepp kontrollen, frir seg frå sine gode idéar, og lèt bileta kvile i seg sjølve, umiddelbare og klåre: «Når eg smiler, merkar eg at det blir falskt. Smilet når ikkje opp til auga mine». Dei kroppslege reaksjonane på sorga er gjennomgåande fint skildra: «Eg har fått stygge drag rundt auga og i munnvikane. Slagget har avleira seg i kroppen min. Det sit inni her ein stad».

Det må rett nok seiast at Walgermo tidvis lukkast når han verkeleg tek kontrollen, og vågar seg inn i eit meir poetisk og draumeaktig biletspråk: «Eg kjenner det når eg ikkje får sove om nettene: hjartet som hutrar mellom dei nakne ribbeina. I mørket står ein sjakal som truar med å glefse i seg det bankande hjartekjøtet». Det symbolske er tydeleg og tungt, men like fullt sterkt forankra i kjøt og bein, og fri for dei eintydige bodskapane som pregar ein god del av dei andre formuleringane. Kanskje kan eg seie det slik: I denne romanen når Walgermo lengst når han lèt språket gå sine eigne steg.

Ein skapning som går sine eigne steg, er Gråpus: «Ho [mamma] og pappa går oskegrå rundt i huset (…) Berre Gråpus er seg sjølv», skriv Eli Anne. Med sin perifere sirkeldans blir han ein lun figur som tvingar fram fine skildringar: «Gråpus stoppa opp med ein pote løfta frå bakken då eg ropte, spissa øyra og vendte hovudet skrått mot meg. Slik blei han ståande, før han liksom kom til seg sjølv og skunda seg inn bak ripsbuskane». Gråpus får styre seg sjølv. Kanskje burde lesaren få leve i illusjonen om at dei menneskelege skapningane også styrer seg sjølv?

Musikkterapi

Kanskje stiller eg for store krav. Like fullt opplever eg Kjære søster som ein ambisiøs ungdomsroman, som også har tilløp til estetiske diskusjonar: «Eg veit at mange kunstnarar har skapt dei beste verka sine i sorg. Men det kjennest så umogleg», skriv Eli Anne. Vi får høre mykje om systrene sine ulike musikalske sysler og om deira ulike musikksyn, og Patti Smith blir ståande som brua mellom dei to, der Eli Anne nærmar seg og forstår Amalie betre etter at ho opplever død, sorg og sakn for første gong. Desse delane, som koplar kunst til (sjølv)erkjenning og (sjølv)innsikt, ville eg gjerne sett utdjupa, og ikkje berre utbrodert. Kva er banda mellom personlegdomane – Eli Anne er eitt år eldre, og litt dystrare og tyngre enn Amalie – og musikksmaken deira? Har sjalusien – som strekk seg frå den obligatoriske syskensjalusien til seinare kjærleikssjalusi – spelt ei rolle i utviklinga i musikksmaken deira?

I staden får musikken oftast ein sosial funksjon – som eit bindeledd mellom dei to systrene og vennane – eller ein beint fram lindrande, terapeutisk funksjon: «Når eg høyrer på Patti Smith, kan tankane mine løfte seg ut av mørket. Men berre ei kort stund. Så sklir eg ned att i det vonde og seige. Strevar for å halde meg oppe». Eg opplever forteljinga om Patti Smith, og om bandet til Amalie og pianospelinga til Eli Anne, som mindre medrivande enn dei kunne ha vore, at dei sjeldan strekk lenger enn til å illustrere skilnaden mellom systrene og sorgprosessen til Eli Anne. Kunstnarlege sorgarbeid inneheld ofte mykje sjølvrefleksjon, og i delane der Eli Anne reflekterer over det ho sjølv skriv, når Walgermo fram til noko vesentleg: «Det er som om orda muterer når eg postar dei. Uansett kva eg skriv, blir det ikkje rett. Nokre av orda blir til monster som krafsar på sjela mi. Ord som aldri kan gjerast om igjen».

Blanda kjensler

Trass i at Walgermo går nokre opptrakka stiar, til dømes i refleksjonane om hestar har ein eigen himmel, er det fleire gode konfliktar i romanen. Til dømes der foreldra sitt forsøk på å stengje Facebookprofilen og rydde ut av rommet til Amalie kolliderer med Eli Annes behov for å halde fast på veslesystera. Det er stor slagkraft i episoden der Eli Anne brått ser ein medelev gå rundt med den gamle kåpa til Amalie, som foreldra har levert til Fretex. Likevel sit eg att med blanda kjensler etter å ha lese Kjære søster. Dei beste idéane blir aldri heilt spelte ut, og dei gode idéane synest å ha mista noko på vegen frå tanke til skrift. Og det var kanskje difor eg tenkte på Alice Sebolds Alle mine kjære då eg byrja skrive denne teksten – ein roman med mange gode idéar, som ikkje er så veldig god i praksis.