Astrups ripsbusker

Nikolai Astrup si magiske verd gjer det visuelle arbeidet leikande lett for lesaren.

I byrjinga av februar opna ei stor Nikolai Astrup-utstilling på Dulwich Picture Gallery i London. «Nikolai Astrup: Painting Norway» er kuratert av britiske kunsthistorikarar, og allereie før opninga hadde Astrup fått flatterande lovord frå britiske kritikarar – noko som kan få ein kvar kunstinteressert vestlending til å utbryte: Er det ikkje det eg alltid har sagt! The Guardians kunstkritikar Jonathan Jones skreiv mellom anna at «[h]an burde ha vore like berømt som Edvard Munch, men i staden synest verda å ha gløymt han – fram til no.»

Via Tyskland kjem utstillinga til Norge og Henie Onstad-senteret i Oslo seinare i 2016, og vidare til Bergen og KODE i 2017. I mellomtida byd KODE på utstillinga «Nikolai Astrup: Veien hjem», som mellom anna rettar blikket mot dei tidlege arbeida hans og mot det naivistiske ved kunstnarskapen. Til dømes er barneteikningane – som han seinare i karrieren ofte henta inspirasjon frå – stilt ut. Passande nok lanserar KODE samstundes biletboka Nikolai Astrup si magiske verd – på både engelsk og norsk – i samarbeid med Orfeus forlag.

Arbeid og leik

Biletboka er meint for små og store, står det på omslaget, men det må vere lov å hevde at den er mest for små. Dette er ei pedagogisk biletbok som ikkje berre har som siktemål å opne Astrup si magiske verd for lesaren, men også å trimme og trene opp lesaren sine visuelle ferdigheiter. Kvar gong ein blar om, melder ei ny lita øving seg, og i tråd med at lesaren utfører det visuelle arbeidet som ein må gjere for å gi meining til boka, tek arbeidet meir og meir form av ein leik. «Oppgåvene» har små og verknadsfulle variasjonar, som gjer at sjå- og leseprosessen aldri stivnar, men held seg kontinuerleg i endring. Eg vil difor streke under at boka slett ikkje er pedagogisk på nokon tafatt måte: Den er meir lærerik enn belærande.

 

 

Det er ikkje berre snakk om oppgåver i vanleg forstand. På nokre sider finn ein rett nok tekst som gir lesaren tydelege plikter: «Kan du sjå alle grønfargane, og alle dei fine og ulike formene blada har?», «Kor mange sirklar kan du finne i måleriet?», «Kan du finne desse figurane i biletet?». Andre tekstar opnar for å utforske andre sansar enn synssansen: «Høyrer du musikken?» står det til det kjende måleriet «St. Hansbål». Andre igjen aktiverer førestillingskrafta til lesaren, anten ved å stille mistenksame spørsmål («Ein katt luskar gjennom graset. Kva har han gjort? Var han saman med deg?») eller ved enkelt å invitere til vidare spekulasjon («Fuglen sit åleine på steinen. Ventar han på nokon? Kva syng han om?»).

Likevel er det kanskje sidene utan tekst som er mest verknadsfulle. Boka inneheld ei rekkje samanstillingar av Astrups måleri og fotografi frå vår tid. Dei opnar Astrups biletunivers for barnelesaren, men også kunstopplevinga meir generelt: Her får barnet sjølv oppgåva med å setje Astrups ripsbusker og rabarbraplanter i samspel med formene og fargane i ei rekkje fotografi som er henta frå barnets livsverden.

Fargar, former og forteljingar

Nikolai Astrups si magiske verd blir ei slags komparativ myldrebok, der ein leitar etter detaljar og element frå Astrups måleri i fotografiet frå verkelegheita – og omvendt. Det gir eit fint samspel der ein raskt «skjønar greia» – det vil seie, ser ein påfallande likskap eller kontrast – på stort sett kvar side, men likevel leitar vidare etter meir. Ofte oppdagar ein då noko mindre openbert, men ikkje mindre relevant. Alle samanstillingane er rett nok ikkje like spanande, men dei fleste opnar for små, fornøyelege observasjonar, til dømes der det blir nærliggande å samanlikne borna som søv i Astrup-måleriet «Interiør med vugge» med ei and, ein panda og ein bjørn (alle rett nok kosedyr) på fotografiet. Eller der ei kvinne ammar i Astrup-måleriet medan ein sau gir mjølk til lamma sine på fotografiet. Tankespranget frå amming til lamming blir ikkje langt for den språkmedvitne ungen.

 

 

For den vaksne lesaren opnar boka bra, med Astrups sjølvportrett i tresnitt og eit fotografi av målarpaletten til Astrup frå Astruptunet. For min del vekker desse bileta åleine lengt etter sommar på Vestlandet med besøk i Astruptunet. Men på neste side dukkar det brått opp ein litt vel nusseleg hundekvalp som knuser den temmeleg realistiske sommaridyllen og får meg til å spørje: Kva i alle dagar har dette med Astrup å gjere? Hundekvalpen har attpåtil ein blomekrans i gult, lilla og rosa rundt hovudet, og står jamsides Astrup-måleriet «Kari – Motiv fra Sunde». Men der eg ser ein noko kvalmkoseleg hundekvalp, vil barnet truleg sjå berre ein hund (for å låne orda til Per Sivle), og kanskje glide meir motstandslaust inn i fargane som blomekransen bidreg til å setje i spel i Astrups måleri. Noko liknande oppstår i samanstillinga av eit lykketroll og eit utsnitt frå Astrups «Vårnatt og seljekall». Brotet mellom Astrups univers og vårt er brutalt, men samanhengen mellom formene og fargane – nokre stader også forteljingane – er openberre og eggjande.

Trolldom og magi

Nokre av brota med Astrups biletunivers blir likevel for bråe. Det gjeld særleg fotografia som tydeleg viser andletet til dei avbilda personane. Astrups univers er trolsk og mystisk, personane hans likeså, og når dei blir stilt opp imot ekte personar som ein kan sjå i auga, møte blikket til og såleis få eit glimt av personlegdomen til, er det nett som magien bryt og alt blir litt for menneskeleg og vanleg att. For er dei eigentleg mogleg å bli godt kjende med, personane til Astrup? Eg opplever dei fleste som unnvikande og flyktige – noko som kanskje nettopp er grunnen til at Astrups Vestland framleis framstår som framandarta sjølv for vestlendingar.

 

 

Men denne framandskapen tek Nikolai Astrup si magiske verd vare på med andre grep, til dømes når kornstaurane til Astrup blir stilt opp mot eit lys, levande ishockey-lag. Feige lag! Tankane mine svingar innom det surrealistiske credoet til Lautréamont, om «det uventede møtet mellom en symaskin og en paraply på et operasjonsbord», og når kornstaurane seinare blir stilt opp mot nokre merkelege sirkelmønstra sukkertøy, er eg seld.

Den vakraste biletkombinasjonen i boka er eit utsnitt frå Astrups «Vårstemning», som blir sett i sjølvreflekterande samspel med ei jente som bles måling med eit sugerør, og formar liknande greiner på det kvite arket. For kunstnarspiren må det vere inspirerande å sjå at kunsten faktisk er mogleg – mogleg å forstå og mogleg å få til. Når eg tenkjer meg om er det likevel ein annan kombinasjon som er like vakker, om enn med eit mørkare forteikn. Det er nemleg ikkje berre grøne solskinsdagar i boka, men også gråe, regntunge dagar, og på ei side får vi eit like poetisk som jordnært møte med døden, når Astrups måleri av eit gravfølgje står til eit fotografi av ein trast som ligg på eit dødsleie av kvitveis. Her får lesaren gryande dødsmedvit med på kjøpet.

Ripsbuskeksperiment og andre busketestar

Ein velkjend kvalitet i Astrups måleri er dei mange figurane som kanskje, kanskje ikkje skjuler seg der. Dette bruker Nikolai Astrup si magiske verd for det det er verd, og vaksne og born kan møtast i undring om desse figurane. Ser ein bort ifrå det openberre faktum at ein får høve til å studere Astrups bilete – og det treng ein jo slett ikkje sjå bort ifrå – trur eg altså likevel at boka først og fremst er interessant for born.

Boka har ei kort innleiing, og ei fint utforma tidslinje for livet til Astrup finn ein bak i boka, saman med ei oversikt over Astrupverka som er avbilda. Kanskje burde ein spandert meir tekst på lesaren – til dømes om Astrups målarteknikkar, eller om samanhengen mellom kunstnarskapen og måten han brukte naturen på til ymse ripsbuskeksperiment, rabarbradyrking og tilrigging av utsiktspunkt i hagen, slik Tove Haugsbø fortel om til Firda Tidend (http://www.firdatidend.no/ny-blest-rundt-nikolai-astrup/). Det hadde gitt dei store meir å hente i boka, og dei små endå meir å vekse på.

På omslaget til boka er det ikkje oppgitt forfattar, og eg undrast litt over at denne prestasjonen ikkje skal kunne forsvare eit forfattarnamn eller to – i det minste på tittelbladet. Det er KODEs formidlingsavdeling som står bak idé, tekst og illustrasjonar, les eg bakerst i boka: Helga Anspach og Torunn Myrva står for tekst, Anne Ree har illustrert og Magne Sandnes fotografert. Alle skal ha honnør for arbeidet dei har gjort.