Det spørs

VIKTIGE SPØRSMÅL, VIKTIGARE ILLUSTRASJONAR

I Det spørs har Jostein Gaarder og illustratør Akin Düzakin utfordra bildeboksjangeren. Resultatet har blitt ei spørjande bildeforteljing.

Evna til å bli forundra og stille eksistensielle spørsmål er ifølgje Jostein Gaarder noko filosofar og born har til felles. Kanskje har han tenkt at nye tider krev nye didaktiske verkemiddel; uansett har forfattaren bestemt seg for ikkje å fortelje noko som helst denne gongen. Han har i staden teke på seg rolla som ein sokratisk spørsmålsstillar. Her er det ikkje eit ”du” som blir adressert, men eit “jeg”, og forfattaren bryt slik ned avstanden mellom han sjølv og lesaren på ein effektiv måte: ”Hvorfor lever jeg?” og ”Hvordan vil jeg leve?” Slike moralspørsmål skapar identifisering og høver godt til både høgtlesing og refleksjon mellom born i tidleg skulealder og vaksne.

Samlebandfilosofi
På motsett side kan nok visse av Gaarders spørsmål bli opplevt som uproduktivt abstraherte: ”Finnes det en Gud som har skapt oss mennesker? Eller er det bare vi som har skapt oss våre egne tanker om Gud?». Det gir nok heller ikkje så mykje meining for ein tredjeklassing å reaktualisere filosofen George Berkeleys klassiske Esse est percipi: ”Kunne alle stjernene og planetene bare ha vært her uten at det var noen som visste om dem?”. Ei tredje innvending er at spørsmål som ”Finnes det noen så smarte skapninger som oss andre steder i universet?” framstår som ugjennomtenkt antroposentriske. Ei større merksemd rundt menneska sine globale og moralske utfordringar hadde ikkje vore å forakte.

Det spørs kan skilte med totalt 47 typiske Gaarder-spørsmål; eitt, to eller tre stykk, sentrert på kvar venstreside av oppslaget. Nokre av spørsmåla er svært opne og gode, men andre gongar, viss ein blader for fort, oppstår ei nærast chaplinsk kjensle av å ikkje få nok tid til å sortere alle spørsmåla på samlebandet. Eg kan tenke meg at dette også gjeld for barn. Men spørsmåla representerer på mange måtar essensen av forfattarens prisverdige evne til å skape forundring rundt både det nære og det fjerne:

”Er det liv på andre planeter?” ”Hvordan klarer et sår å reparere seg selv?” ”Kan dyrene tenke?” ”Hvor kommer verden fra?”

Dette oppsummerar fint måten Gaarder utfordrar lesaren på i Det spørs, men i røynda er akkurat desse spørsmåla henta frå baksideteksten til Gaarders barnebok Hallo – Er det noen her? (1995, illustrert av Reidar Kjelsen). Gaarder tek altså opp om lag dei samme spørsmåla som før, men den filosofiske tilnærminga er meir reinskåren i Det spørs enn i hans tidlegare bøker, og Düzakins formgiving er meir diffus og poetisk mangefasettert her enn til dømes hos Kjelsen.

Draumeaktige illustrasjonar
Korleis Düzakins mystiske illustrasjonssekvensar blir det berande narrativet i ikonoteksten er det som umiddelbart pirrar merksemda mest. Han brukar høgresida på kvart oppslag, pluss fire heile oppslag, til å fortelje den einaste historia i boka.

På omslaget møter vi ein kanskje 11 år gammal gut som held på eit skrin og stirar uttrykkslaust på deg medan han står i vatnet. På dei første sidene ser vi så korleis han forlet heimen sin midt på natta og vandrar under stjernehimmelen, i eit mjukt og jordfarga landskap utan den store detaljrikdomen. Kanskje han drøymer det heile? Og det er ein konstant variasjon i illustrasjonane: På neste oppslag zoomar Düzakin inn, og vi ser korleis den fjørlette, spinkle guten nesten svevar saman med stjernene på himmelen når han tek sats og hoppar over ei kløft. Gaarder spør parallelt: ”Er det bare på vår planet det finnes liv? Eller myldrer det av liv i universet?”. Slike stader fungerar samspelet mellom spørsmål og illustrasjon svært godt.

Nokre element blir med lesaren heile vegen (i rørsla heime–ute–heime), slik som gutens kvite hund, og ei svart notatbok – som får eit noko overtydelig følgje av ein blyant og bokas avsluttande spørsmål: ”Hva skal jeg bruke livet mitt til?”.

Poetisk overskot
Düzakin skildrar korleis guten manøvrerer vertikalt mellom ulike, gulbrune og skumringsblå settingar som minner om poetiske standardtopos med eksistensielle klangbotnar: Frå den mørke, men graderte stjernehimmelen med stjerneskot på, via den eventyrlege skogbotnen, til under den lagnadstunge, nattblå vasskorpa. På vegen til havet grev guten opp eit stort skrin frå skogbotnen, medan Gaarder spør: ”Er det noen som kan vite hva jeg tenker?”. Skrinet får ein mystisk funksjon som berar av personlege gjenstandar og såre minner som blir verna om. Det er ein slags draumelogikk her; Det er alltid ei rørsle framover, men det er eit klart overskot på meining, og lesaren får sjeldan svaret på korleis ting heng saman. Det er få personar, men etter kvart dupliserast den vesle guten rett nok i ein uklar, kvit skugge som følgjer etter han og blir til ein tvillingbror ettersom han går vidare inn i draumelandskapet.

Düzakin teiknar opp store rom, og mjuke, uklare linjer. Paletten er jordfarga, og utviklar seg frå mørk grøn, brun, gul og svartnyansar, til lyst og mørkt blått. Bildespråket insisterar på å ha ein universell karakter der enkeltheit, handverkskompetanse og fantasi er dei tre hjørnesteinane i den kunstnariske leveransen. Nokre gongar framkallar lysbruken og det grovkornete uttrykket i Düzakins illustrasjonar stemningar som minner om Theodor Kittelsen på sitt mest lyriske (Tenk på fargebruken i ”Hakkespett” (1912) eller hans kornete, mørke Pesta-serie (1894–95)).

Det vanskelege samspelet
Boka er strukturert av både ein tolkande og komplementær relasjon mellom verbaltekst og illustrasjon. Verbaltekst og illustrasjonar seier ikkje imot kvarandre, og det er ingen ironi eller dobbel adressat. Det spørs er i høgaste grad asymmetrisk og utfordrande for lesaren, som må skape sine eigne koblingar mellom ikkje-forteljande verbaltekst og forteljande illustrasjon. Dette er modig gjort og stiller krav til lesaren.

Eg tek meg i å sakne fleire harmonibrot mellom spørsmål og illustrasjon. Berre ein einaste stad bryt Düzakin med Gaarders seriøse, metaforiske spørsmål: Han tolkar spørsmålet ”Hva er jeg mest redd for å miste?”, bokstaveleg, og teiknar at guten tråkkar feil i ein stige og mistar tinga i skrinet ut over skogbotnen. Denne slapstick-liknande scena kjem som eit sjølvuhøgtidleg avbrekk som eg gjerne skulle ha sett fleire av.

Det er tydeleg at samarbeidet mellom Gaarder og Düzakin har vore ein felles, skapande prosess som ein ikkje kan plukke frå kvarandre. Men samstundes fortolkar og utvidar illustrasjonane meiningspotensialet i verbalteksten i langt større grad enn det som er vanleg i tekstar der verbalteksten òg fortel ei historie. Illustrasjonane er like universelle i tilnærminga som spørsmåla som akkompagnerer dei. Men der Gaarders ambisiøse spørsmål kanskje for nokre lesarar kan verke avskrekkande og overveldande i lengda, kompenserer Düzakin for dette, og skapar kontemplative rom som på eitt vis rammar inne den allereie vidopne verbalteksten på ein heilt naudsynt måte.