Elleville villspor

Erika Fatland er særleg kjend for å reise dit få andre reiser, og for å skrive medrivande og opplysande sakprosabøker om det ho opplever der. Ho mister sjeldan historia av syne når ho går inn i samtida vår, om det er i samtale med overlevande etter gisseldramaet i Beslan (Englebyen, 2011) eller terroråtaket på Utøya (Året uten sommer, 2012), eller i møte med folk i dei tidlegare sovjetstatane i Sentral-Asia (Sovjetistan, 2014).

Fatland debuterte som barnebokforfattar med den humoristiske skilsmisseromanen Foreldrekrigen i 2009. I Vinterkrigen, som trass i tittellikskapen ikkje er ein oppfølgjar, behandlar ho også eit alvorleg tema med humor, og kryssar dessutan landegrenser, slik ho gjer i sakprosaen. Det ligg ei interesse for sak til grunn for Vinterkrigen, som handlar om vesle frøken detektiv Hanna og ein liten tjuvradd som heiter Oscar, som etter kvart skal vise seg å vere god både på overflata og på botnen. I opninga får lesaren utførleg skildra ein situasjon som er skremmande, men også tenkjeleg: Det er desember, men sydande varmt, og dei planlagde Olympiske leikane i Tromsø er trua på grunn av godt vêr. Det handlar altså om litt for godt vêr og om ein natur som har «gått fullstendig bananas».

Overlessa estetikk

Hanna og Oscar bur i den vesle vestlandskommunen Lyrdal, men blir snart dregne inn i hendingar av storpolitiske dimensjonar: Den globale klimakrisa blir sett i samanheng med både OL-komplott og profitørverksemd av ymse slag, og sidan historia er avhengig av at lesaren lurer litt på kva som skjer, så skal eg ikkje avsløre så mykje her, berre nemne at det heile kulminerer i det storslegne Vinterpalasset i St. Petersburg.

Vinterkrigen er tufta på eit prisverdig ynskje om å lage underhalding av klimakrisa – ei underhalding som ikkje underspelar det alvorlege, men heller ikkje grev oss ned i gravalvor. Dessverre er dette formålet allereie frå opninga av undergrave av ein overlessa estetikk og forteljeteknikk som gjer det vanskeleg å puste mellom slaga og setningane.

Illustrasjonane til Marius Renberg gir ein peikepinn på kva slags estetikk dette er: Saturerte fargar og ikkje akkurat formfullenda figurar sikrar at lesaren veit seg å vere i eit fiksjonsunivers, men er også vanskelege å la seg fortrylle og fascinere av. Språket driv forteljinga framover med same estetiske strategi: Ting er aldri berre brune, men «pepperkakebrune», ikkje rosa, men «griserosa». Punkterte sykkeldekk er ikkje flate, men «flate som to flådde flyndrer». Det kunne ha vore eit morosamt bilete, om det ikkje måtte kjempe om merksemda med liknande spøk og sprell i nær sagt kvar einaste setning. I setninga før får vi til dømes vite at det står «FRØKEN DEKKDEKKTIV» på sykkelen til Hanna. Fatland lesser på, noko som gjer at dei einskilde påhitta mistar kraft. Tekst og illustrasjonar spelar i høgste grad på lag her, men resultatet er glorete.

Erna Oslands faktabok om vêr og klima, Når det regnar i Afrika (2015), krinsar rundt same tematikk, og Per Ragnar Møklebys illustrasjonar kviler på ein liknande estetikk. Medan Møklebys illustrasjonar opnar eit eige rom som lesaren kan utforske både former og fargar i, gjer illustrasjonane i Vinterkrigen sjeldan meir enn si enklaste oppgåve: Dei illustrerer det som står i teksten.

Sender tankane på villspor

Fatland har fleire gode anslag, til dømes når ho plasserer eit apparat som kan skifte vêret frå vinter til sommar ved å skru på og av ein knapp i sentrum av forteljinga. Det gjer klimaendringane menneskeskapte i heilt konkret forstand. Grepet er tydeleg motivert av klimakrisa, men frigjer seg samstundes frå den i fiksjonens namn, for å skape ei mindre føreseieleg forteljing. Også dei små faktatekstane om ulike vêrfenomen som innleier kvart kapittel, bidreg til å setje klimaproblematikken i spel for lesaren. Tekstane er signerte ein av karakterane i forteljinga, statsmeteorolog Hans W. Storm, og er både lærerike og underhaldande.

Eg vil på eit vis hevde at Vinterkrigen lukkast med sitt pedagogiske prosjekt nettopp ved å stole på fiksjonen. Problemet er at den ikkje lukkast særleg godt med fiksjonen; at den ikkje klarer å skape den stemninga som eg trur ei slik barnebok er avhengig av.

Kanskje heng det saman med at språket og referansane er litt for vaksne. Særleg harselasen, som råkar alt frå byråkratar og politikarar til kaksar og andre kålhovud, verkar å ha vaksenverda som utsynspunkt. Og sjølv om Fatland for all del fortel med entusiasme, er språket litterært på ein litt ironisk-høgstemd måte: Her tek folk kvarandre «i øyensyn», dei «skritter over» og «strener» hit og dit, før dei «[hikster] uforvarende til». Vil dette språket føre barnelesaren på rette leia, eller tvert om sende tankane på villspor?

Ei bråkete bok

Eg skal vere varsam med å avskrive boka, for eg er fullstendig klar over at unge lesarar har eit heilt anna tolmod med action og spenning og tull og tøys enn det eg har. Det er ei energisk og bråkete bok, som slår om seg med elleville påfunn for å takle det største problemet i vår tid. Eg er sympatisk innstilt til forsøket på å skrive underhaldande om klimakrisa, men når strategien har vore å køyre på for fullt, utan at lesaren opplever å kome seg av staden, må eg berre tru på den tvilen eg har om at barna vil la seg sjarmere i senk.