Forgjengelege bilete

Originalbileta forsvinn når Jon Fosses biletbøker går til utlandet. Kva vinn eller taper ein på det?

Tildelinga av nobelprisen i litteratur har gitt auka merksemd og interesse for Jon Fosses bibliografi. Dette aktualiserer òg barnediktinga hans, som i skrivande stund vert omsett til fleire språk. Dei opphavelege illustrasjonane til desse bøkene fell gjerne frå, på vegen til nye lesarar. Forlag i Spania, Italia og Tsjekkia følgjer strategien frå Tyskland og Slovakia, der ein har sete sine eigne kunstnarar og illustratørar til å tolke bøkene på nytt. I land som Frankrike og Storbritannia har ein endatil valt å sløyfe bileta heilt – trass i at fleire av originalverka det her dreier seg om altså er biletbøker. Barnebøkene Uendeleg seint, Kant, Vått og svart, Søster og Spelejenta er alle samla mellom to permar i Frankrike – utan ein einaste illustrasjon.

Kva går tapt når tekst og bilete skil lag? Og kva kan eventuelt nye bilettolkingar tilføre eit verk? Før dei originale bokillustrasjonane går i gløymeboka skuldar ein desse bøkene eit ekstra blikk. Men aller først litt kontekst; her er forfattarens grunnleggjande filosofi kring barnediktinga si.

Antibarnelitteratur-barnelitteratur

«Også barn har rett på den avstand til røyndas kvantitet som kunstens kvalitet gir» slo Jon Fosse fast i 1997. Ytringa vart formulert i Dagbladet som ein del av kronikken All-alder-litteratur (1), i anledning Norske Barne- og Ungdomsbokforfattere si 50-årsmarkering. Sjølv hadde forfattaren erfart at det sneik seg «ei pedagogisk ovanfrå-og-ned-haldning inn i teksten» då han freista å skrive barnelitteratur på tampen av 1980-tallet. Noko slikt tykte han ikkje han kunne stå ved som kunstnar. Løysinga vart i staden å skrive «antibarnelitteratur-barnelitteratur» – altså allalder-dikting.

Som døme på god allalder-litteratur trakk Fosse fram kollegaen Ragnar Hovland: «Grunnen til at han skriv så gode barnebøker er nettopp at han ikkje har noko klart skilje mellom det eine eller det andre, han skriv som han skriv og skrivemåten hans høver det eine som den høver det andre.» Hovland har sjølv fortalt at han med Sjømannen, tante Ellida og dei største eventyr (Eide forlag, 1986) bestemte seg for å lage ei barnebok om alt det ei barnebok ikkje skulle handle om, inkludert foreldre som døyr – og ein forfylla sjømann som næraste ven for hovudpersonen (2). Nett desse to hovudelementa finn ein igjen i Ole Kristian Løynings ungdomsbok Min venn, piraten (Vigmostad Bjørke, 2020). Boka vann Kritikerprisen i 2021, og blei nominert til Nordisk råds litteraturpris for barn og unge same år.

Estetisk autonom kunst

For at barnelitteraturen skulle kunne opphøyast til litteratur måtte den være estetisk autonom, utdjupa Fosse vidare i kronikken – og dimed fri for pedagogisk tilpassing. Dette meinte forfattaren han fekk til med biletboka Kant (1989, norsk utgåve 1990). Opphaveleg var det biletkunstnaren Roj Friberg (1934–2016) som illustrerte denne boka, men bileta hans vert ikke sett på som ein naudsynt del av verket. Når teksten om kort tid kjem ut på italiensk er det nemleg med Akin Duzakins nytolkingar fra 2005 som følge. I Tsjekkia finnest óg ein tredje versjon frå 2015, med bilete av kunstnaren Jakub Milčák. 

Grepet med å kople biletkunstnarar til Jon Fosses dikting finn ein allereie på omslagsdesignet til dei tidlege romanane hans. Forsida til debutromanen Raudt, svart (Samlaget, 1983) vart til dømes måla av biletkunstnaren Kaja Thorne (3) då den først kom ut. Bokomslaget til romanen Stengd gitar (Samlaget, 1985) er opphaveleg illustrert av bokkunstnar Jørund Sørensen. Biletkunst går igjen som element i Jon Fosses tekstar, frå Gnostiske essay (samlaget, 1999) til romanverk som Septologien (Samlaget, 2022).

Som talsperson for allalder-litteratur høver det godt at Fosse tidleg valte å eksperimentere med biletbokformatet. Biletboka er nemleg ein «kunstform som er veleigna for alle aldrar» slik Sandra L. Beckett argumenterer for i boka Crossover Picturebooks: A Genre for All Ages (Routledge, 2013, side 316). For å riktig understreke poenget siterer ho den franske barnebokforfattaren François Ruy-Vidal; «Kunst for barn finst ikkje, det finst kunst. Bilete for barn finst ikkje, det finst bilete. […] Litteratur for barn finst ikkje, det finst litteratur.» (4)

Fosses norske barnebokdebut

Ytre og indre bilete glir over i kvarandre i biletboka Uendeleg seint (Samlaget, 1989). Grepet vert nytta både i tekst og teikning. Utgivinga er Jon Fosses norske debut som biletbokforfattar, og teksten dveler ved ein svært konkret problemstilling: Hovudpersonen har stole ein banan og tyngast av å ikkje vite korleis han skal gjere opp for seg. Dette verket kan godt tenkjast å ha vore til inspirasjon for forfattar Heikki Gröhn og illustratør Akin Düzakin då dei skapte biletboka Mika gjør feil (Omnipax, 2010). Også her slit ein ung gut med dårleg samvit, etter å ha taska til seg pengar og kjøpt seg noko godt. Akin Duzakin og Jon Fosse har tidlegare jobba saman med biletboka Vått og svart (Samlaget, 1994). Rettane til denne boka er nettopp selt til Italia, der boka skal illustrerast på nytt.

Uendeleg seint er illustrert med surrealistiske pastellteikningar signert kunstnaren Alf-Kåre Berg. Barnets synsvinkel kjem godt fram i denne boka, der gutens undermedvitne tankar snik seg inn i tekst og bilete. Samstundes ber bileta i seg ein ekstra dimensjon, med ei kjensle av at hovudpersonen vert observert utanfrå – av lesaren. Å være biletbokillustratør samanliknar Berg med å være floge på veggen i forfattarens verd. «Det gjelder å finne frem til de stedene i teksten og poengene som best egner seg for illustrasjon» fortalde han i eit intervju før lanseringa av boka: «De ulike bildene må dessuten henge planmessig sammen og skape en helhet som støtter ordenes betydning». (5) Dette må han kunne seiast å ha fått til.

Heilskaplege visuelle grep

Minna frå tjuveriet kryp inn i detaljane på Bergs bilete. På ei av sidene er det blåst opp eit digert utsnitt av ei hand og ein banan, i døropninga bak hovudpersonen. Frukta vert eit framandt element i boka og synes på stader og tider den ikkje høyrer heime. Bananen vert ein manifestasjon av gutens vonde samvit, til liks med den gamla dama han har stelt frå, som kan sjåast vandrande rundt i husets interiør og flatar. Berg gir ei klaustrofobisk fortetta skildring av parallelle tidslaup, og aukar intensiteten med urovekkjande vinklar og perspektiv. Tida glir sakte. Det som kjem ulideleg seint i boka er unnskyldninga frå hovudpersonen. Til slutt finn han ein måte å skjule løyndommen for mor si, behalde tjuvegodset og få sagt «unnskyld» til dama han stal frå. På sitt eige vis frir han seg frå dei vonde kjenslene. Fosse tek vilkårslaust barnets parti med denne overraskande slutten.

Forfattar Fosse og illustratør Berg fekk Nynorsk barnelitteraturpris for denne boka, som i dag rett nok kan verke datert. Dei konkrete skildringane av klede, frisyrar og interiør låser forteljinga til ei forgangen tid; det som før skapte identifikasjon og gjenkjenning skaper no, i beste fall, nostalgi. Teksten skal i år illustrerast på nytt i Italia.

Fantasileik i stampe

Dyrehagen Hardanger (Samlaget, 1993) er den første barneromanen til Fosse – også denne med bilete av Alf-Kåre Berg. Forteljinga byrjar med ei forsvinningssak, der tigeren Knut har rømt; dyrepassarane Helge og Jon skuldar på kvarandre. Fosses tekst tar lesaren inn i fantasien til barna, der leiken er på ramme alvor. Dei vaksne som vitjar dyrehagen ler derimot av det heile. Barna klagar på at dei øydelegg leiken.

Alf-Kåre Berg har teikna omslaget til boka, med nærbilete av stokkar, hender, døropningar og bananar, ikkje ulikt Uendeleg seint. I tillegg har han teikna ei mengd med dyr. Berg biletgjer leiken – slik barna ser han. Fosse på si side avkler leiken og viser den fram for det den er: eit samspel der barna forhandlar om leikens innhald. Alle er fanga i leiken – men på ulikt vis. «Dyrepassar» Jon, som er hovudperson, sit fast i tryggleikssona, og maktar ikkje å gi gode nok utfordringar til dei andre «dyra». Barna som spelar dyr er fanga i keisemdssona, og byrjar så smått å sabotere leiken. Tigeren Knut har nådd frustrasjonssona og stikk av frå det heile. Sidan finn dei han igjen på butikken. Når Jon omsider har nådd utviklingssona og kjem med mat til dyra, har dei for lengst gått lei og forsvunne heim. Dyrepassarane sit igjen med svarteper – i form av ein kasse mørke bananar.

Eit spanande grep frå Berg er at han har valt å teikne fleire dyr på omslaget enn det teksten fortel om. Slik opnar han fantasien opp for det umedvitne. Korkje bjørn, strutsar eller villsvin er eigentleg med i boka. Berg tilfører verket noko personleg og eigenarta.

Kant (1990)

På kanten av stupet

Tingingsverket Kant vart til på oppfordring frå det svenske forlaget Carlsen i 1989. Forteljinga tematiserer leggetida om kvelden, med ein gut som ikkje får sove. Gutens tankar kretsar kring verdsrommet: «Eg kan ikkje forstå at det er uendeleg for alt har jo ein ende, alt har ein kant, ein eller annan stad.»

Innfallsvinkelen til boka er filosofen Immanuel Kant. Kvar endar tanken, og kvar endar universet? Gjennom tekst og bilete utdjupast dette motivet. Fosse tek barnets funderingar på alvor – og teksten peiker veg for vidare undring. Boka vart opphaveleg illustrert av den svenske kunstmalaren Roj Friberg (1934–2016), med abstrakte motiv. Biletutsnitta er sirkulære – nærast som egg, og viser teksturar og formasjonar som kan minne om framande planetar. I nærbileta av stein og fjell kan ein skimte hav, stjerner og andlet – assosiativt, som i ein draum.

I sakprosaverket Den norske biletboka (Cappelen, 1993) kritiserer forfattarane Tone Birkeland og Frøydis Storaas illustrasjonane til Friberg for å berre vise ein dimensjon ved teksten i Kant. Her ser vi eit argument for kvifor visuelle nytolkingar kan ha noko for seg. Kant er den første av bøkene til Fosse som vart illustrert på nytt. Dette skjedde i 2005 då Akin Duzakin fekk ansvaret for å oppdatere innhaldet. Tolkinga Duzakin gjer av Kant er meir avansert enn originalen; bileta går i dialog med både Friberg og Fosse.

Samtale med forgjengaren

I den oppdaterte Kant frå 2005 er bileta både konkrete og abstrakte. Duzakin vektlegg samtalen mellom far og son, men gir òg plass til tankeflyt. Fjell med andlet finn ein i begge versjonar. Den drøymande kvaliteten frå forgjengaren er bevart.

Nytolking viser omsut for det originale materialet. Ein variasjon over omslagsillustrasjonen til Friberg vert repetert på Duzakins nye omslag – som mønsteret på hovudpersonens dyne. Fargepaletten er både vidareført og utvida i Duzakins versjon. Endatil den opphavelege typografien er bevart og forbetra, vakkert kalligrafert av Christopher Haanes.

På eit vis fungerer dei to versjonane av bøkene aller best saman. Bileta samtalar med kvarandre og teksten. Duzakin viser også til annan litteratur, inkludert Fosses eigen. Til sist er vi inne i ein draum, der hovudpersonen kan sjåast køyrande i ein bil i ei verd av antropomorfe hundar. Eit nikk til Fosses allalder-trilogi for barn, får vi tru.

Jakub Milčák illustrerte endå ein ny versjon av Kant (Modrý Peter, 2015) i Slovakia for snart ti år sidan. I Tsjekkia skal boka nok ein gang illustrerast heilt på nytt.

Trilogi utan bilete

Når samleutgåva av Hundemanuskripta (Samlaget, 2018) i år vart gitt ut på nytt, er det med den prislønte illustratøren Stian Hole som omslagsdesignar. Fargepaletten er raud, svart og rosa, med ei innpakking som er reint typografisk, slik malen er for alle dei nye pocketbøkene i Nobel-serien til Samlaget. Førre gong dei tre bøkene kom ut i samla utgåve var det òg Hole som sto for omslaget, den gongen med ein rufsete og stilisert blekkteikning av eit hundeansikt på kvit bakgrunn. Teikninga spegla dei røffe skildringane av hundeliv i tekstane.

Opphaveleg var det den norske biletkunstaren Lars Knotterud Elling (1966–) som teikna omslaget til dei tre originalutgåvene Nei å nei: hundemanuskripta 1 (Samlaget, 1995) – med ein utakksam hund under skjørtekanten til matmor, Du å du: hundemanuskripta 2 (Samlaget, 1996), med ein hund som har fått ferten av kjærleik, og Fy å fy: hundemanuskripta 3 (Samlaget, 1997). Sistnemnde omslag viser ein hund i motvind; den evige himmelen kan sjåast i bakgrunnen – i fargetonen nærast som eit utsnitt frå Fribergs omslag til Kant. Desse illustrasjonane er òg inkludert i den danske omsetjinga.

Bokillustratør og malar Susanne Janssen (1965–), som studerte grafikk og design under den førande barnebokskaparen Wolf Erlbruch (1948–2022), har òg arbeidd med Fosses tekstar. I 1998 illustrerte ho både utanpå og inne i den tyskspråklege versjonen av Hundemanuskripta, Von Kötern, Kläffern und feinen Hundedamen (Carlsen Verlag, 1998). Ingenting av dette er brukt i nokon av dei norske nyutgjevingane. Fosse skaper så saftige, gode bilete i desse tekstane at han strengt tatt ikkje har bruk for noko pedagogisk tilrettelegging på bokomslaget. Det betyr ikkje at dei nemnde illustrasjonane er dårlege. Tvert i mot. Men dei er alle representantar for ei anna tid.

Då Fosse omsette Antoine de Saint-Exupérys allalder-roman Den vesle prinsen (Samlaget, 2021) var det derimot dei opphavelege illustrasjonane til Saint-Exupéry frå 1943 som vart nytta. Originalillustrasjonar verkar å ha eit særskilt vern når det er forfattaren sjølv som har laga dei.

Grensetesting

Den vesle guten i Søster (Samlaget, 2000) testar yttergrensene i nærmiljøet sitt. Utan lov tek han veslesøstera med til sjøen. Scena frå fjæra kjem Fosse attende til, mellom anna i Septologien.

Søster er ei nett, lita bok, krydra med mezzotintar av biletkunstnaren Leong Vá (1951–). Formgjeving er ved Junn Paasche-Aasen (1946–). På ei av sidene skildrast detaljar om ei knust rute og blodsprut. Dette gjennomgangsmotivet, som òg finnest i romanen Svart, raudt, stammar ifølge forfattaren frå ei hending i Fosses eigen barndom.

På tysk er boka illustrert av Aljoscha Blau. Schwester (Bajazzo Verlag, 2006) vart prislønt med Deutscher Jugendliteraturpreis i 2007. Den farlege slåmaskina frå originalteksten er her teikna som ein liten plenklippar, i eit enormt landskap. Noko har gått tapt i den visuelle omsetjinga. Biletkunstnar Jakub Milčák har illustrert den slovakiske utgåva Sestra (Modrý Peter, 2022) som er omsett av Anna Fosse. Skogen er gigantisk, og borna svært små i omslaget til denne boka. Nedover guten skin det eit heilagt lys. Stemninga er sakral. Fosses tekst Søstera var aldri tenkt som ei biletbok, men har vorte det likevel – ei vakker ei.

Biletbok som kunst

Blant dei mest interessante av Jon Fosses biletbøker er Spelejenta (Samlaget, 2009), illustrert av Øyvind Torseter. Her snakkar vi om eit heilskapleg verk der tekst og bilete vanskeleg kan skiljast frå kvarandre. Illustrasjonane følgjer då også med når boka i år vert omsett til sørsamisk, italiensk og brasiliansk.

Fosses samarbeid med Øyvind Torseter er sterkt. Sjå berre på omslaget som effektivt alluderer hovudtrekka frå handlinga. Hovudpersonen står lyttande på kjøkkenet, mens faren, som sit fast i ein storm på sjøen, tilkallar hjelp gjennom vindauget. Gardinene som bles innover i rommet tek form av farens armar, som eit subtilt og vakkert frampeik. Armane ber ikkje berre om hjelp, men står òg klare til å gi dottera ein klem. Jentas felesong, jamfør bokas tittel, går samstundes ut gjennom vindauget. Banda mellom far og dotter tar talrike former.

Illustrasjonsteknisk er boka ein draum å sjå på, med duse, tredimensjonale interiør og mørke, kaotiske landskap, alt bygd i papir og lyssett før fotografering. Torseter nyttar synlege metallstiftar og papirklipp som avdekkar teknikken og tar oss med bakanfor scena. Sjølv tykte Torseter uttrykket vart for «perfekt» (ref: intervju med Egon Låstad, 2017) og bevegde seg sidan bort fra denne teknikken. Perfekt er eit godt ord. Ingen har så langt makta å skape noko liknande.

Pedagogisk kunst

I tillegg til å skrive allalder-litteratur har Fosse òg omsett og tilrettelagd bokverk for barn, som Fridtjov & Ingebjørg (Skald, 2014) basert på Soga om Fridtjov den Frøkne.

I denne boka spelar kunstnaren Oddvar Torsheim ei integrert rolle som visuell med-diktar. Bokdesignar Silje Nes utfyller det heile med estetikk, fargekodar og eit hierarki som hjelper lesaren å orientere seg. Omsett og tilrettelagt av Jon Fosse, står det stolt i nydiktinga. Her er altså den pedagogiske tilrettelegginga eit gode.

Året før gav Skald ut Soga om Fridtjov den Frøkne (2013) basert på det opphavlege og lengste handskriftet av soga frå 1300-talet – også denne omsett av Jon Fosse. At både lang- og kortversjonen er utført av same forfattar tener det originale verket godt. Boka er lettforståeleg og ei glede å lese, med korthogde setningar, konkret innhald og gåtefulle teikningar. Boka går litterært, estetisk og pedagogisk opp i ei høgare eining. Det er dette som er den sanne kunsten!

Gode bilete

«Alt forsvinn utanom den gode teksten og den gode kunsten» skriv Fosse i katalogteksten Den mislukka kunstnaren, samla i Gnostiske essay (Samlaget, 1999). God illustrasjonskunst vert heller ikkje så lett borte. Illustratørens evne til å tolke, kommentere, understreke og belyse ein tekst kan på sitt beste bidra til å løfte eit kunstverk utover seg sjølve. Eksempla i teksten over viser at dette har hendt meir enn ein gong i Jon Fosses allalder-bibliografi.

For den som er opptatt av illustrasjonsfaget er det godt å sjå at Fosses tekstar stadig inspirerer til nye bilettolkingar. Det er også positivt at gode, eldre illustrasjonar vert reaktualisert og når breiare ut. Spørsmålet er om forfattaren lar seg inspirere til å skrive nye biletbøker? Og kven i Noreg som skal illustrere desse.

1. Dagbladet, torsdag 2. oktober 1997, side 38.
2. Heil og Sæl nr. 4, Voss folkehøgskule 1991, intervju ved Ingvild Bræin og Tor Folgerø.
3. Thorne stod òg som illustratør for Ragnar Hovlands barnebok Den flygande sykkelen : og andre forteljingar (Samlaget, 1981).
4. Mi omsetjing frå engelsk.
5. Gutten med fargestiftene, intervju i avisa Glåmdalen, lørdag 20. mai 1989, side 13.