Hei fara, om ungdomsbok

For trettande gongen blir «Verdas einaste nynorske barnebokfestival» Falturiltu arrangert på Stord (eg veit dei no kallar seg den «største», men det er meir moro med den gamle tittelen). I fjor kunne festivalen telle over 7000 besøkande, og om det ikkje var like mange i auditoriet på Høgskulen i går, var i alle fall salen full, av lærarar, bibliotekarar, studentar og formidlarar som ville delta på fagseminaret. Seminaret varer ein heil dag, og hadde i år ungdomslitteratur som tema. Kven er no ungdom? Korleis skil ungdomslitteratur seg frå barne- og vaksenlitteraturen? Treng vi denne inndelinga?

Ida Jacksons lurte, i eit essay i Vinduet, sidan trykt i Periskop, på om vi like godt kunne avskaffe heile ungdomsboknemninga. Kva nytte gjer den? Kor relevant er den?

Torborg Nedreaas er, frå fortida, heilt einig med Jackson, i sin tekst  «Litteratur for kjevhendte?», utgitt i Ytringer i det blå. Vintervår. Blandede tekster (Aschehoug 1982):

Det er naturligvis i sin fulle orden at barn skal ha sin spesielle litteratur. Men siden kommer ungdomslitteraturen, og da kan en straks spørre seg: – Hva er nå det for noe? Hva tid kan barnet puttes i skuffen for ungdom? Og på hvilket tidspunkt kan det slippes ut igjen og komme seg videre? Fins det voksne mennesker i sytten-atten års alderen? Antakelig, siden det er tillatt å inngå ekteskap på dette stadium. […]

I det hele tatt. Hvis de ymse alderstrinn skal sorteres så fint, hvorfor da ikke like godt stille krav om litteratur for gamle tanter? Gruppen eksisterer jo – bare spør bokhandlermedhjelpere. […]

Hva er i det hele tatt forskjellen på litteratur, og ungdomslitteratur? Er det ikke nettopp i de ferskeste av ens modningsår at mennesket er mest mottakelig for et møte med virkelig litteratur? […] (eg trur ikkje dette skal lesast som «ordentleg» litteratur, men som litteratur som skapar eit møte mellom lesaren og den faktiske røyndomen. Journ.anm.).

Noen mener at et menneske på elleve-tolv år – altså på sett og vis ennå et barn – må spares for det indre og ytre konfliktstoff som danner mønster for det voksne menneskes verden. Til det vil jeg minne om at et barn ikke blir spart for noe som helst. […]

Under overflata

Så let vi Nedreaas klinge, og vender oss til fagseminaret på Falturiltu. Festivalforfattar Marit Kaldhol kåserte over forfattarskapet sitt, og kunne blant anna røpe at når ho skreiv for ungdom, prøvde ho å leite fram ungdommen i seg sjølv, dessutan sjå til dei som er unge i dag, og skrive frå denne jenta eller denne guten sin ståstad. Kva finst under overflata i desse personane? Ho ville vise fram dei sårbare liva, og skulle ho – som svar til dei ungdommane som spurte kvifor ho skreiv så dystert – skrive morosamt, måtte ho nok øve seg. Ho synest ikkje det var noko underleg at vi held oss med ein ungdomsboksjanger, samstundes måtte ho innrømme at det av og til kunne vere uklart om ein når best fram til ungdom eller vaksne, når både teksten og lesaren nærmar seg det øvre alderslaget i det ein tenker på som «ungdomstrinnet». Ho hadde ikkje noko svar på kvifor det er slik, eller om det trengst noko svar.

Midt i det

Førsteamanuensis ved Universitetet i Agder, Svein Slettan, som har arbeidd med, og skrive bøker om, ungdomslitteratur i nokre tiår, hadde fått i oppgåve å lage «Ei innleiing om ungdomslitteratur», noko han sjølv antyda kanskje ikkje var ordlyden som skulle til for at han sjølv ville ha kome for å høyre på. Men eit interessant innhald stod han for sjølv. Han gjorde eit forsøk på å sirkle inn kva som kjenneteiknar ungdomslitteraturen:

Ungdomsperspektivet handlar om at lesaren kjem inn i ein beinveges kjensle av å vere ung, av å vere «midt i det». Det er verdien til ungdomslitteraturen. Om sjangernemninga blei tatt bort, ville vi kanskje ikkje finne så mykje igjen av denne tilnærminga (ein kan innvende, jau, i oppvekstromanar, men då skal vi som regel vidare; ungdomstida er ein stasjon, i retrospekt). Han fortalde at då han sjølv las ungdomsbøker som ungdom, opplevde han seg sjølv som i målgruppa. Når han las vaksenbøker, som ungdom gjerne òg gjer, var det meir som om han kikka inn i vaksenverda.

Slettan snakka om statusen til ungdomsboka, som kanskje ikkje er like høg som for vaksen- og barnelitteraturen. For er det ikkje litt flaut med ungdomslitteratur; bore seg ned i puberteten slik? Det blei hevda frå ulike hald at ungdomslitteraturen på eit vis hindra litterær utvikling, sa han.

Sjølv ville han forsvare sjangeren, forstod vi det som, for kva er ofte tema i desse bøkene? Identitet, utforsking av livet, av seg sjølv, av dei store kjenslene og spørsmåla. Det er ei alvorleg sak. Mange ungdomslesarar er også rett som det er opptatte av det mørke og dystre. Når ungdom skriv sjølv, florerer det gjerne med nattsvarte, drastiske ting. Med referanse til den klassiske boka Becoming a Reader skildra han barnelitteraturen som ei uskuldig verd der det vonde ligg utanfor og blir satt ut av spel i den gode slutten. I ungdomslitteraturen kjem sex, død, umoral og fordommar inn, og det gode og det vonde blir blanda i dei forvirra kjenslene til karakterane. Med mørket kjem moglegheit for oppløysing av sjølvet, av grenser, det er kort veg mellom liv og død. Mørket har altså ein viktig funksjon, og mange ungdommar søker etter nettopp dette, på ulikt vis.

Det er i seg sjølv interessant at det finst noko som heiter ungdomslitteratur, og vi «har ikkje alltid hatt det», sa han. Ungdomslitteraturens inntog kom først i omsetjingar frå Sverige på slutten av 60-talet, før den òg etter kvart blei produsert på norsk.

Definisjonen av ungdomslitteratur må vere «litteratur som er utgitt for ungdom», det er den einaste avgrensinga ein kan kome med til slutt, sa Slettan. Men han sa seg einig med Kaldhol i at det finst grenseland når det kjem til kven boka talar til. Det same grenselandet finn vi ned mot barnelitteraturen, om ein seier at barnelitteraturen «stansar» ved 12 år og ungdomslitteraturen «tek over» ved 13 år, minna han om.

Meir brutalitet

I debatten «Tung – verre – verst?» blei det stilt spørsmål om innhaldet i ungdomslitteraturen er blitt meir brutalisert dei siste åra. Er dette i så fall ei medviten satsing frå forlaga, eller speglar det berre samfunnet rundt oss? Dei som skulle svare på dette var forlagsredaktør og forfattar Brynjulf Jung Tjønn og forfattar A. Audhild Solberg, og den som stilte spørsmåla var Bjarte Bakken frå Foreningen !les, prosjektleiar for Uprisen. Solberg gjekk friskt ut og hevda «Jo verre, jo betre». Men at det handlar om måten det er gjort på, sjølvsagt. Ho trekte fram Per Sivles «Berre ein hund» som ein klassisk tekst som nær sagt tok knekken på henne som ung lesar. Men slike tekstar skal skrivast; ein kan trekke lærdom av det. Av dagens mest brutale ungdomsbøker nemnde ho Lydighetsprøven av Bjørn Ingvaldsen, fordi forfattaren let etter seg ein lesar utan håp. Dét er ein særleg form for brutalitet. Tjønn, som arbeider i Samlaget, kunne ikkje seie at litterær brutalitet for ungdom var noko dei framelska i forlaget, men han meinte at ungdomsbøker må spegle røyndomen. Det er berre det at røyndomen er ei anna for unge menneske no enn då han som 16-åring sat på hybel i ei lita bygd og skreiv dikt. Han opplevde ganske enkelt ikkje slikt som ungdom i ungdomsromanar opplever i dag, som å bli kvervla inn i narkotikahandel og sjå døde folk, som i Terje Torkildsens Isla Bonita. Han etterlyste elles, på vegne av sitt unge sjølv, å bli presentert for ungdomsbøkene som handla om å vere annleis, sidan han lenge trudde at han var den einaste i verda, nærmast, som var adoptert. Det ville hjelpt å sjå at han ikkje var aleine, sa han.

Dette står i samband med Svein Slettan sin påstand om at ungdomsboka er sterkt knytt til formidling. Ikkje mange ungdommar går vegen åleine for å finne bøkene som er meint for dei, dei må bli gjort merksame på dei, og der har skulen eit ansvar, meinte han.

Tjønn og Solberg var einige i at det er meir vald og sex i ungdomsbøker i dag, det er naturlege ingrediensar å flette inn. Men det er ikkje meir eksplisitt skildra enn i filmar på nettet som barn og ungdom i dag har tilgang til.

Bakken spurte om vi treng vald i ungdomsbøkene, som noko å leve ut der, og berre der? Tjønn samstemte i dette; vald er ein del av røynda, og sjølv kunne han sette pris på ein god valdsfilm. Men det er fordi det er fiksjon, understreka han, han ville aldri orka å sjå filmsnuttar som i dag finst på nettet av autentisk vald.

Tilrettelagt for lesesvake, ikkje tilbakeståande

Leser søker bok arbeider for å legge til rette for at alle som vil lese bøker, kan få gjere det, om dei av ulike grunnar har utfordringar med sjølve leseferdigheitene. Hanna Bovim Bugge stilte spørsmålet: Korleis få ungdommar til å lese bøker, det vil seie: til å ville lese bøker? Korleis hjelpe ungdommen til å finne motivasjonen inni seg sjølve? Det held ikkje å seie: Du må lese. Det gjer det jo i grunnen ikkje for nokon av oss.

Det handlar først og fremst om kvalitet, som det gjer i også ikkje-tilrettelagt litteratur. Kvar bok Leser søker bok støttar, og går inn og rettleiar produksjonen av, er nyutvikla, det er ikkje slik at ein tar ei allereie utgitt bok og så lagar «lettlest»-versjonen av den. Dei føretrekker forresten å ikkje bruke nemninga «lettlest», då den kan vere stigmatiserande. Det er ikkje særskilt motiverande for folk med lesevanskar å få høyre «Denne boka er enkel, den kan jo du få». Om ein attpåtil strevar med å lese den, blir det endå verre.

Det skal ikkje leggast til grunn andre kriterium for desse bøkene, kvalitetskrava er dei same. Men Leser søker bok må av og til gjere forfattarane bevisst dette, for det er lett å tenke at skal eg skrive enkelt, må det vere setningar som er kutta ned til telegramstil. Slik er det ikkje, fordi telegramstil aldri har vore ein litterær sjanger. Dei må vere korte på ein annan måte. Mange forfattarar går også ut frå at dei må forklare mykje meir i denne litteraturen, at dei må avstå frå «Show, don’t tell»-regelen. Men, seier Bovim, det er heilt feilslått tankegang, for lesarane har leseutfordringar, ikkje kognitive utfordringar. Til sist føreslo ho, når det kjem til spørsmålet om korleis få lesesvak ungdom til å lese, å kanskje spørje oss sjølve: Kvifor vil vi lese? Kvar kjem motivasjonen frå i oss, kva triggar han? Overføringsverdien er ikkje å forgløyme.

Føl i veg, du har all grunn til å vere sint

Sist i programmet kom debatten Barnebokkritikk arrangerte i samarbeid med festivalen: «Den vanskelege ungdomsboka. Treng me eigentleg sjangeren ungdomslitteratur?»

Dette diskuterte forlagsredaktør og forfattar Elen Betanzo, forfattar Terje Torkildsen og kritikar Guri Fjeldberg, saman med moderator Eivor Vindenes frå Leser søker bok. Betanzo meinte ho var programforplikta til å svare ja, vi treng ungdomslitteraturen. Men ho meinte det òg, fordi ho hevda at lesande ungdom i Noreg treng ein litteratur mellom barne- og vaksenbok-segmentet. Noko som bygger bru mellom Maria Parr og Agnes Ravatn (som Samlaget-redaktør nemnde ho klokeleg to Samlagsforfattarar). Ikkje all ungdom treng ungdomsbøker, men det er viktig at bøkene finst der.

Torkildsen har tidlegare uttalt at han vil skrive for dei som ikkje vil lese, og no kommenterte han at dét var jo eit idiotisk prosjekt. Men der er vi ikkje utan vidare einige, for det er ei fruktbar spissformulering, som handlar om inkludering. At det kanskje særleg er viktig å nå fram til dei som ikkje visste at dei likte å lese bøker. Ein gong skal jo noko starte. Nokre av bokmeldingane som ligg ute på Uprisen.no vitnar om dette, der enkelte niandeklassingar skriv slikt som at «eg likar ikkje å lese, men denne boka kunne eg ikkje legge frå meg».

Torkildsen meinte at skillet er større mellom barne- og ungdomslitteratur enn ungdom- og vaksenlitteratur. Barnelitteraturen har uskulda på si side, barnelesaren blir vanlegvis ikkje konfrontert med vanskelege ting. (Ein kan jo kome på både ein og to tabubrytande bildebøker frå familien Dahle/Nyhus som rokkar ved dette bildet, samstundes kan ein seie at sjølv desse på eit vis er neddempa for aldersgruppa, om skaparane aldri så mykje har sin kunstnariske fridom intakt).

Men alle må bli vaksne ein gong, sa Torkildsen, og det skjer i ungdomslitteraturen. Det går opp for ein at ein må bli myndig, ta ansvar. Det har ungdoms- og vaksenlitteraturen felles.

Fjeldberg tok opp tråden om ungdomsboka som lavstatussjanger. Det kan gjere litteraturen vanskeleg å formidle, og sjangeren vanskeleg å bli tiltrekt av for målgruppa, sa ho. Men la til at litteraturvitarar kan analysere bøkene så mykje dei vil, kan vi heller stille spørsmålet: Kva gjer ungdomslitteraturen? Jau, den 1) bekreftar kjensler. Føl i veg, du har all grunn til å vere sint og lei deg. 2) Den gir ei stemme til dei som ikkje har ei stemme. Nokre gongar kan ein rett nok komme til å tenke at det finst ei bok for kvart problem, kvar minoritet, at ungdomsboksjangeren blir ein slags problemkatalog. Men det handlar til sjuande og sist likevel om: Du er ikkje åleine. Bekreftinga som Brynjulf Jung Tjønn etterlyste. 3) I ungdomsboka er innleving eit legitimt mål. I vaksenlitteraturen heiter det gjerne at innleving kjem i vegen for refleksjon, sa Fjeldberg med eit lite spark til dei snørrhovne i akademia.

Ho sa at å lese er å sjå, seg sjølv og andre, sjå moglegheiter. «Ungdomslitteraturen var det som gjorde folk av meg», avslutta ho.

Danninga

Etter denne fagseminardagen på Falturiltu må eg nesten konkludere med at det ikkje var så mange stemmer for å avvikle ungdomsboka. Tvert imot blei sjangeren forsvart, i klartekst eller underforstått. Men ein kan også legge seg på minnet at det sjølvsagt finst grenseland, der eit barn synest det er ungdom, og der ungdom synest dei er vaksne. For det er ingen løyndom at ungdomslitteratur, skriven eksplisitt for ungdom, òg kan bomme på målgruppa ved å vere så tilpassa. Det er mange eksempel på ungdom som «avslører» ein forfattar som skal «snakke ungdommens språk», og dermed ikkje blir rekna med av målgruppa. Det må vere eit hardt og nådelaust liv å vere ungdomsbokforfattar. Men ofte kan ein jo òg treffe.

Når Elen Betanzo med ein «freudiansk glipp» seier: «Eg las sjølv masse ungdomslitteratur då eg var ung, det vil seie; då eg gjekk på barneskulen» seier dette ein heil del om at vi som lesarar, mange av oss, likar å strekke oss. Sjølv veit eg ikkje heilt kva som skjedde i spranget mellom Frøken Dektektiv og hestebøkene, og Bjørneboe og Hamsun. Men eg hugsar at eg hadde eit lukkeleg mellomspel, litt fram og tilbake i tid, med enkelte ungdomsbøker som tok opp ting for første gong for meg, at det var noko verdt, og at det kanskje blei folk av meg også av den grunn.

Men det blei folk av Ida Jackson og Torborg Nedreaas også.