Kontrollerte nedslag

Kvifor ikkje byrje med byrjinga? Det er eit flott omslag Helene Brox har laga til Neha Naveen sin debutroman Stupekontroll. Det var dette som løfta boka ut av massen av nye barne- og ungdomsbøker og gav meg lyst til å lese henne. Og omslaget er ikkje berre ei vellukka reklame. Det gir også eit presist inntrykk av det viktigaste motivet i romanen, stupinga, og fangar samstundes inn stemninga i romanuniverset.

Overveldande

Opninga av Stupekontroll er overveldande. Det første lesaren møter er den hinduistiske gudinna Kali Maa, og ein presentasjon av hinduistisk mytologi der namna kjem på rekkje og rad. Også i dei to første kapitla, som introduserer tvillingsystrene og hovudpersonane Chi og Pari, blir lesaren kasta inn i situasjonar som er vanskelege å få oversikt over. Romanopninga er med andre ord forvirrande og desorienterande, men Naveen hentar lesaren snart inn att på ein elegant og stødig måte. Informasjonen, som lesaren først har vanskar med å setje i system, kjem sakte men sikkert til rette, og Naveen brukar detaljar frå opningssekvensane i resten av romanen. Det er ikkje akkurat ein spenningsroman, men Naveen klarer likevel å rive lesaren med seg vidare i forteljinga, etter ein start som eg trur nokre vil oppleve som tung. Og når framhaldet er godt, er allting godt?

Motsetnadar

Både den hinduistiske mytologien og episodane frå opningskapitla kling med, og pregar lesaren sitt syn på tvillingsystrene. Chi er den tøffe, tilsynelatande sjølvsikre og modige av dei to, medan Pari er meir beskjeden, tvilande og uroleg. Chi har budd i London eit år; Pari har ikkje flytta lenger enn til Oslo sentrum. Ein annan motsetnad kjem til syne i kjærleiksforholda deira. Der Chi har forårsaka ei ulukke for Simon – ein engelsk gut ho låg med utan å vere forelska i – slit Pari med Mio – ein eks-kjærast som har vore utro og slått henne. Pari er med andre ord eit offer for vonde handlingar. Chi har sjølv gjort slike handlingar (rett nok i mindre alvorleg grad enn Mio).

Trass i at dei er framstilt som tydelege motsetnadar, klarer Naveen å skildre dei utan å forenkle og gjere dei til stereotypiar. Særtrekka deira er tvert om skrivne fram med empati og nyansar. Eg trur at ein av grunnane til at det fungerer, er at Naveen har valt å gjere stupinga – som ein finn både i tittelen og på biletet på omslaget – til eit samlande bilete for romanen heller enn eit viktig element i sjølve plotet. Det er foreldra som tvingar dei to systrene til å byrje med stuping, som systrene viser seg å vere flinke til. Samhaldet mellom dei to, med alle deira likskapar og skilnadar, kjem godt fram i episodane frå stupinga, og ein får eit fint inntrykk av korleis dei er, både saman og kvar for seg.

Avdempa konfliktar

Det er særleg her Stupekontroll sin styrke ligg: Chi og Pari sine individuelle særtrekk og systerforholdet dei i mellom er skildra med varme og nærleik, utan at romanen dermed skyr konfliktar. Eg opplever dei meir avdempa konfliktane som mest vellukka, til dømes oppstartsvanskane i forholdet mellom Chi og Jonas. I desse situasjonane er avstanden mellom det Chi vil gjere og det ho faktisk gjer framstilt på ein truverdig måte. Dei aller mest dramatiske situasjonane fungerer derimot ikkje fullt så godt. Særleg delane om Mio opplever eg som altfor poengterte, om ikkje karikerte. Mio driv med tagging, men også verre typar kriminalitet. Han er ofte rusa, og som nemnt både utro og valdeleg. Eg har ikkje problem med å tru at slike ungdommar finst. Problemet er heller at han snakkar slik han oppfører seg, og såleis gir uttrykk for å vere medviten åtferda si. To små døme får halde: Ein stad seier han til Pari at ho «skulle vært mer som søstera» si. Ein annan stad ser han seg nøydd til å påpeike at Pari er vennelaus, i ein situasjon der han eigentleg er oppteken med å truge henne til tausheit: «Du skal ikke si noe til noen i familien, ikke Chi engang, ikke noen venner. Ikke at du har noen venner».

Språklege nedslag

Språket i Stupekontroll er for det meste stødig, effektivt og kontrollert. No og då viser Naveen at ho også kan leike med språket: «Det lukter øl av ånden til Pia, og øynene hennes surrer rundt som om hun følger en flue som flyr rundt i rommet, som til slutt lander på Jonas inne i stua, og hun dytter Chi vekk fra seg». For min del kunne Naveen gjerne ha sloppe seg meir laus – dette er ikkje ein stramt komponert roman med ei effektiv plotutvikling, og romanen hadde ikkje tapt noko på å dvele lenger i dei språklege bileta. Det er i desse språklege nedslaga eg opplever at Naveen sitt openberre talent kjem til rette. Her løftar ho dei einskilde situasjonane og bileta over i noko større: «Sirener som uler for Simon. Hun står andpusten og bøyer seg, med hendene på knærne. Hun forsøker å puste med sirenene. Puste inn når de lager iiiiii-lydene, og ut til uuuuuu-lydene. Innpust, utpust».

Det er også episodar som har eit forfriskande merkeleg biletspråk, som når Pari nyttar ein frosen ertepose som bedøving etter å ha blitt slått ned av Mio. Etterpå kokar ho og et ertene rett frå kjelen, men får eit rykk i kroppen og mistar kjelen så ertene trillar utover golvet: «Hun står og ser på dem trille. Når de endelig stopper og finner hver sin plass, tar hun av seg sokkene og tråkker dem sakte ned, en etter en». Kva i alle dagar, tenkte eg då eg las avsnittet. Det tenkjer eg framleis, lenge etter romanen er lagt bort, og kan slå fast at Naveen har skapt eit bilete som både har humoristisk sans og djupare resonans.

Laus struktur

At romanen ikkje er stramt komponert, er på ingen måte er ein veikskap. Den lause strukturen gir ei levande kjensle av at kva som helst – eller ingenting – kan hende. Dette gjer universet umiddelbart attkjenneleg, og difor meir spennande enn i mange bøker som kjempar hardt for å vere nettopp det. Eg trur også at Naveen treff målgruppa si, og at yngre ungdommar vil finne det spennande å lese om desse 17-18-åringane og førstegongsrøynslene deira – om det er med sex, alkohol eller kriminalitet. Samstundes kjenner eg meg litt snurt når romanen er over: Naveen kunne gjerne ha halde oss i dette universet – utfylt og gjort det endå rikare, endå meir truverdig – i minst hundre sider til! Eg forstår òg at Naveen opplever det som naturleg å runde av når systrene fyller 18. Avslutninga, der systrene stuper inn i vaksenlivet, sender tankane attende til dei kanskje viktigaste setningane i boka, der Chi reflekterer over stupinga: «Hvis hun kunne styre fallene sine, var det lite som kunne skade henne (…). Chi snur seg i vannet og flyter på ryggen og ser opp på stupetårnet. Og tenker på at det finnes mange typer fall. Falle av scenen, falle for noen, falle foran bussen».

Stupekontroll er ein heilstøypt roman, trass i den lause strukturen. Eg vil likevel gi meg sjølv lov til å håpe på at Naveen neste gong utnyttar spelerommet sitt betre: Talentet hennar strekk seg lenger enn til 200-sidersmerket, og som lesar heng eg gjerne med eit par runder til.

Artikkelen er laget med midler fra prosjektet Periskop, som handler om å utvikle og styrke kritikk av kunst for barn og unge. Scenekunst, Kunstkritikk, Barnebokkritikk og Ballade er eiere av prosjektet og nettsiden Periskop.no, som har finansiering fra Norsk kulturråd.