Manuskript brenn ikkje
Viss det finst eit fellestrekk ved kulturkrigen, er det at folk som ikkje har sett seg inn i kva tekstar barn og unge møter, får overtenning og prøver å kneble litteraturen eller litteraturformidlarane.
Ofte når eg ser eit teaterstykke tar eg meg i å lure på kvifor det er sett opp her, kvifor no? Då eg nyleg såg dramatiseringa av Mikahil Bulgakovs klassiske roman Mesteren og Margarita (1928–1941) under Festspillene i Bergen, var ikkje desse spørsmåla vanskelege å svare på. Samfunnskritikken i denne romanen var så sterk at han ikkje blei publisert i si originale form før i 1973. Ein del av romanen handlar om ein forfattar som etter å ha skrive ei subversiv og «farleg» bok om Pontius Pilatus føler seg forfølgt av styresmaktene. I paranoiaen kastar han manuset i omnen og blir etter kvart tvangsinnlagt på eit asyl. Ironisk nok er det Satan sjølv som gjenopprettar balansen. «Manuskripter brenner ikke,» seier han, tryllar fram Mesterens manuskript og set såleis forfattaren (og litteraturen) fri.
Handlar ikkje om innhaldet
Akkurat no er det fleire iherdige forsøk på å brenne manuskript. I Sambandsstatane har religiøse og konservative grupper i lengre tid prøvd å fjerne bøker dei meiner er moralsk forkvaklande for unge sinn frå skule- og folkebibliotek. I Australia prøvde nyleg eit bydelsstyre i Sydney å fjerne bøker med foreldrar av same kjønn frå biblioteka (men vedtaket blei omgjort etter massiv protest). I Ungarn er det forbode å vise og «promotere» homoseksualitet for lesarar under 18 år, noko som mellom anna førte til at ein bokhandlar i fjor blei idømt ei bot på over 300 000 kroner for å selje teikneserien Hjertestopper utan dekkande plastomslag.
Viss det finst eit fellestrekk ved kulturkrigen som står i litteraturverda, nasjonalt og internasjonalt, er det at folk som ikkje har sett seg inn i og faktisk lese kva tekstar barn og unge møter, får overtenning og prøver å kneble litteraturen eller litteraturformidlarane. I det blinde raseriet er ikkje teksten relevant lenger, blikket er retta mot kva ein trur han representerer, kva han symboliserer. Når ein først er trigga, er det ingen veg tilbake. Ein giftig nettkultur bidreg også til at slike opprør spreier seg raskt. Det er fort gjort å hate noko basert på ei polemisk overskrift i den evige straumen i sosiale medium, og få gidd å setje seg inn i kva det er dei hissar seg opp over. Debatten knytt til Tor Åge Bringsværds novelle «Matt 18.20» handlar symptomatisk nok heller ikkje om det litterære innhaldet eller bodskapen i teksten, men om symbolikken i eit nedvurderande ord.
Den farlege barnelitteraturen
Det er litteratur for barn og unge som i størst grad blir utfordra. Ifølgje The American Library Association’s Office for Intetellectual Freedom (OIF), blei over fire tusen bøker utsette for forsøk eller krav om sensur i 2023, ei auke på 65 % sidan året før. Det er ei skremmande utvikling. Dei fem mest sensurerte bøkene har skeiv tematikk, og to av bøkene er sjølvbiografiske teikneseriar. Ein av dei, Maia Kobabes Genderqueer, har lenge trona på toppen av denne skamlista. Teikneserien er ei kjenslevar, pedagogisk og dempa forteljing om Kobabes veg mot eit ikkje-binært liv. Han er retta mot unge lesarar, men eg kan varmt tilrå han for vaksne, også dei som har eit konservativt kjønnsperspektiv.
Typisk nok var det ikkje før boka blei politisert i den amerikanske valkampen i 2021 at krosstoget mot henne tok fart. Det er særleg to moment som gjer konservative rasande.
Ein ting er sjølve tematikken, kjønnsidentitet, som synest å sameine både venstre- og høgresida i indignasjon. Ein annan ting er det grafiske ved boka. Tatt ut av kontekst er det lett å flagge teikneseriar med eit innhald som ikkje passar inn i eit verdikonservativt verdsbilete. Når til dømes Kobabe i ei scene fantaserer om å få ein blowjob av kjærasten, men møter realitetens skuffande strap-on-dildo, er det visuelle eit verkemiddel motstandarane kan halde fram og rope høgt om pornografi i ungdomslitteraturen og såleis få med seg fleire støttespelarar. At ungdommen sannsynlegvis har sett mykje verre ting på smarttelefonane sine lenge, er ei side ved saka som i det store og heile er ignorert.
Til krig mot symbola
I Noreg er ikkje denne kulturkrigen like ekstrem, men det er teikn i tida som er verd å følgje med på. I mediene er det fleire saker om foreldre som vil halde borna sine heime frå barnehage og skule under pridemarkeringar i mai og juni, lærarar som protesterer mot heising av regnbogeflagget og motstand mot undervisning om kjønnsidentitet i skulen. Det monomane kjønnskøyret til organisasjonar som Foreldre.net bidreg heller ikkje til å dempe debatten som ein skulle tru hadde roa seg etter dei tragiske hendingane i Oslo for to år sidan. At Ålesund kommune nyleg vedtok at dei kommunale skulane ikkje fekk lov til å heise prideflagget i år, er eit ekko av dei same tendensane me ser i land me ikkje likar å samanlikne oss med. At ein skule vedtar noko liknande på eigen hand er ein ting; det kan vere fleire årsaker til det. Men når styresmaktene forbyr flagging, er det eit uttrykk for noko kaldt og autoritært.
Eit flagg er ikkje litteratur, men det blinde fokuset på symbolet er fødd av dei same mekanismane. Den heilage vreiden er sjølvforsterkande i ekkokammer som facebooksida til Foreldre.net og liknande stader. Kor lang tid tar det før eitt symbol – flagget – blir erstatta av eit anna – litteraturen? Vonleg er dette vanskeleg å gjennomføre i Noreg. Foreldregrupper har i mindre grad påverknadskraft over kva bøker som skal stå eller ikkje stå i hyllene i norske skule- og folkebibliotek. Likevel er det tendensar i tida som er verd å bli bekymra over.
Wokeland
For Bulgakovs Satan, eller Woland som han heiter i romanen, er det ikkje så nøye kva ei bok symboliserer. Så lenge boka er sann, er ho god, seier han i teaterversjonen. Om ho i tillegg opprører styresmaktene eller dogmatikarar, er det berre ein bonus.
Passe woke type.
Maia Kobabes Genderqueer kom ut på norsk i fjor utan at det blei særleg oppstuss av det. Det sentrale, seier ho, er at det må finnast forteljingar for alle. Ei forteljing kan vere ein spegel og eit vindauge: Der ein lesar forstår seg sjølv gjennom representasjon, kan ein annan lesar forstå den andre. Slike bøker må finnast i bokhyllene på biblioteka våre. Ein skulle tru biblioteka fløymer over av barnebøker med skeiv tematikk, men faktisk er det svært få. I ei verd som vender seg i stadig meir verdikonservativ retning, treng me ein satan for å halde barnelitteraturen full av mangfald.
God pride!
Asle Sætre (teikneseriemeldar og norsklærar), og Lotta Olsson (redaktør for barne- og ungdomsbokmeldingar i Dagens Nyheter, Stockholm) skriv månadlege kommentarar for Barnebokkritikk.
Om du har tips til problemstillingar vi bør ta opp, send ein e-post til redaksjonen@barnebokkritikk.no. Barnebokkritikk garanterer kildevern.
Bannerfoto: Fredrik Saroea i rollen som Woland fra Festspillenes oppsetning av «Mesteren og Margarita» av Bulgakov i år. Foto: Sebastian Dalseide/Festspillene i Bergen