Når verda er større enn topp 10-listene

På bokhandlerforeningens topp 10-liste over oversatt barne- og ungdomslitteratur finn du to titlar frå serien Gutta i trehuset. Fem andre plassar er opptatt av seriar som er forbausande like. Og det er ein grunn til at dei er på lista, for borna elskar dei. Men topp 10-listen er jo berre salgstal, og fungerer i praksis som ei fossil utgåve av Netflix sjølvoppfyllande smaksprofeti. Peiker gjengangarane på lista på at vi litt for ofte lar desse listene fungere som grunnlag for kvalitet når vi kjøper litteratur til barn og unge?

For born elskar jo kjente forteljingar. Vi les Postmann Pat-bøker til dei, fordi dei kjenner han frå barne-tv. Vi les Sabeltann av same årsak. Ikkje fordi det er bra litteratur, men fordi borna blir glade av det, og vil lese det! Igjen og igjen. Og vi veit alle at gjentakande lesing er bra for born. Vi veit også at om dei fekk bestemme sjølve, ville dei ha ete taco og pizza kvar dag.

Serien om Gutta i trehuset (Fontini Forlag), er oversatt frå Australia med kjempesuksess i mange land. Det er ingen grunn til at desse bøkene ikkje skulle slå ann her heime og. Det har dei også til gangs. Det vesle forlaget Fontini rasa rett inn på topp-ti-lista med bøkene og har vorte verande der, sammen med Dustedagboka, Pingles dagbok og Kaptein Supertruse. Anmeldelsane har vore relativt gode over heile linja, så det er ikkje noko sjølvmotsigande i dette. Men er det verkeleg god litteratur?

Om vi altså ser på bestselgerlista frå april i år er det ikkje mykje variasjon i listetoppen.Dustedagboka, Pingles dagbok, Kaptein Supertruse og Gutta i trehuset nr. 2 og 3 opptar sju av plassane og har mange fellestrekk. Det er lite tekst på sidene, mange og rike illustrasjonar og lite interessante plot. Språket er ikkje utfordrande og kan til tider hemme flyten i lesing på grunn av manglande kvalitet. Det er litteratur, men det er ikkje god litteratur.

Om eg no tar for meg Gutta i trehuset med 13 etasjer (og med 26 etasjer og med 39 etasjer), er det ikkje viktig med plott. Det viktige, det som driv forteljinga er det faktum at det er så ellevilt og assosiasjonane sit så laust at teksten kan ta deg kvar som helst. Dei målar ein katt gul og katten kan flyge (fordi den er vorte ein kanarifugl, sjølvsagt), dei har ei mashmallowmaskin som skyt mashmallow direkte i munnen på deg når du er svolten, dei har eit basseng med livsfarlege haiar, diger katapult, berg-og-dal-bane, aktiv vulkan, dinosaurpark og operahus, for å nevne noko av de som finns i dette trehuset. Språket er ikkje spesielt godt, og det flyt dårleg. Det blir heilt naturleg korte tekstbrokkar før neste bilde, som også er fyllt av tekst og forklaringar av bildet. Ofte gjentar bildet det teksten akkurat har fortalt, og omvendt. Det er rett og slett reinspikka underhaldning som genererer pur leseglede. Eller?

Jo, for den av oss som les minst vil berre lese desse bøkene. Og det er jo viktig at born les. Så då skal vi ikkje alltid rope opp om kvalitet. For det er jo ein kvalitet i seg sjølv at borna diggar det. Men når 7 av 10 skjønnlitterær bøker skor seg på same «greia», er det likevel passande å stille spørsmålet om vi ikkje ynskjer noko meir for dei lesande borna.

Farlege bøker

I jungelen av barne- og ungdomsbøker er det dei heilt ufarlege bøkene som skremmer meg mest. Når vi snakkar om desse titlane eg har nemnt over, snakkar vi ikkje nødvendigvis om god skjønnlitteratur, vi snakkar om ei pakke, ei greie. Og den tydelegaste greia med desse tre titlane er korleis tekst og bilde samarbeider. Og den største svakheten i denne pakka blir nettopp at dei ikkje samarbeider. Dei utvider ikkje kvarandre og dei utdjupar ikkje stort tematikk eller handling. Dei er berre artige, slik forteljinga er artig. Slik gelé er artig. Og pølser som krøller seg i steikepanna er artig. Og ketchupfjes på fiskepinnar kan vere artig. Bøkene er ei pakke der du får det du får og du blir garantert ikkje utfordra til å tenke sjølv, vurdere og fantasere.

I Gutta i det enorme trehuset med 39 etasjer, blir scenene og forteljinga stort sett fortalt gjennom replikkar. Om lag 1/3 inn i forteljinga, der hovudmotoren i teksten er at dei må få ferdig den boka du no faktisk sit og les, blir Terry og Andy (også namnet til dei faktiske forfattarane), angripe av si eiga oppfinning; ei boksrivingsmaskin. Maskina jagar dei frå trehuset og inn i skogen der dei møter på Pia:

«Det er ikke mulig!» sier Pia. «Ingen lager bedre bøker enn du og Terry!»

«Takk skal du ha, Pia,» sier jeg. «Vi vet det. Og du vet det. Alle leserne våre vet det. Men maskinen er ikke enig. Jeg sa til Terry at han aldri skulle funnet den opp!»

«Nei, det gjorde du ikke,» sier Terry. «For du visste ikke engang at jeg drev og fant opp en bokskrivingsmaskin!»

«Nei, men hvis jeg hadde visst det, ville jeg bedt deg la være.» (s. 130)

Og slik heldt det fram, med mange uthevingar og ropeteikn. Tungt å lese høgt og lett å miste flyten for yngre lesarar. Og, som nevnt over, artig. Men ikkje så mykje meir enn det. Det som å sitte ein halvtime og sjå på vine-videoar. Den eine hysteriske situasjonen etter den andre.

– Har du leste den siste boka i serien?

– Ja, ho var artig!

Slutt på samtale om bøker.

Sjølvsagt er det ein kvalitet i bøkene at borna vil ha meir. Men det betyr ikkje at det er bra barnelitteratur. Det betyr at det er bra forbrukslitteratur. Og eg er glad for at borna mine vil forbruke litteratur, men i lengda blir det meiningslaust. Kjekt å bli underhalda, for all del, men den oppveksande generasjon manglar ikkje underhaldning. Dei manglar modige, sterke tekstar og bilete som set seg i dei, som gjer noko med dei som tenkande menneske. Det er det god litteratur skal vere, også for born og unge.

Diskusjonen om kva som er ei god barnebok er stadig både viktig og interessant. Dei ulike stemmene i kvalitetsdebatten; forfattarane, marknadskrefene, foreldre og kritikarar, har som oftast ulike kvalitetskriterier og dermed ulike forventningar til litteraturen. Inger Østenstad,  førsteamanuensis i allmenn litteraturvitenskap ved Universitetet i Oslo, peiker på litterariteten i barnelitteraturen: De estetiske kravene til tekstens «litteraritet» sikrer at det stilles krav om den kvaliteten som er nødvendig for å skape litteratur av varig verdi. «Litteraritet» er også viktig for barnas mulighet til å utvikle sin «litterære» evne til å fortolke tilværelsens kompleks av fortellinger. Altså får barnelitteraturen ein kvalitet som peiker utover sjølve teksten, når den kan forberede dei lesande borna på å fortolke stadig meir kompliserte tekstar, og forteljingar i livet generelt. Alle bøker skal ikkje ha denne kvaliteten, men det er faktisk dei som turnerer både litteraritet og sprelske påfunn. Dei er altså både underhaldande og utfordrande.

Litteraturformidling

Det går ein debatt om bokhandlarane sitt kulturformidlingsansvar for tida. Dei får kritikk for å ha blitt «rimifisert» og er gått frå ei viktig kulturnæring til ein del av underhaldningsbransjen. Kjedene arrangerer salgskonkurransar mellom dei tilsette for å auke bestselgersalget endå meir. Forlaga kjøper utstillingsplass i bokhandelen, og uansett kvar i landet butikken ligg skal dei selge dei same sjølvhjelpsbøkene og dei same listetoppane. Men innimellom finn vi faktisk iherdige bokhandlarar som tar eigne val, som er gode på lyrikk eller gode på mangfald. Men hovudtrenden stemmer nok med kritikken. Er du ein bokkjøpar som ynskjer noko anna enn gutar i trehus, pingler og dustedagbøker, krever det mykje av deg som forbrukar å finne alternativ. Men det finns altså.

I 2011 kom fyrste boka om Martin; Apefjes. I eit ambisiøst prosjekt der tekst og bilete vart sidestilt i forteljinga av historia greier Tor Erling Naas og Sigbjørn Lilleeng å gripe både små og store born. Nettopp fordi denne boka har meir enn sprelske påfunn, sjølv om mykje av det er nokså sprelskt og ufatteleg for eit gjennomsnittsmenneske. Martin veks opp med mor si og dei flytter stadig til nye byar, nye leiligheter og ny skule og jobb. Ved hjelp av farens gamle minidisk, begynner Martin å nøste opp i si eiga historie, som rommar blant anna eit mystisk forskningsprosjekt. Martin går i søvne og vaknar stadig opp midt i bynatta, helst oppå taket av eit hus. Korleis han kom seg dit veit han ikkje, men han må for all del halde det hemmelig, så mor ikkje blir meir hysterisk og vil flytte igjen. Språket haltar litt innimellom, men ber likevel i seg ei større vilje til å fortelje og formidle historia og dei store spørsmåla Martin treng å finne svaret på; kven er eg? Og kva har hendt med meg?

Andre boka, Ulvehjerte, kom i 2013, og engasjerte nok ein gong både den store og den vesle lesaren. Samspelet mellom tekst og bilder og eit plott med ei eiga vilje, skapar ein driv som gjer at det er lett å bla seg vidare og ville ha meir. Tredje boka kjem i løpet av 2015.

Dersom ein er glad i elleville påfunn og sprelske idéar, vil eg tru at dei aller fleste av oss har vore borti Doktor Proktor, men så mange har kanskje ikkje lest Barna som forsvant og Solkongen. Lars Joachim Grimstad skriv i fyrste bok fram ei verd der Fahr, altså hovudpersonen Finn Fahrs far, taxisjåfør med verdas lengste hentesveis, er vorte statsminister og mottar ei gåve frå diktatoren i Nord-Boresia; Kimmelim. Finn får altså ein ny bror og ein ny ven med ein herleg talefeil som etter kvart viser seg å vere ein robot. Men uansett, poenget er; ei forteljing med eiga vilje og eigen driv som tar retningar ein kreativ lesar ikkje nødvendigvis forutser, og med eit språk som både flyt og syng når ein les det. Her er det ikkje mange bilete å fylgje med på, men nok stoff til både humor og ettertanke.

Og skulle det helst vere bilete i boka som skulle få borna til å ville lese meir, så er Amuletten-bøkene lett tilgjengeleg, med spenning og språk og god forteljing. Dette er ein teikneserieroman der forteljinga blir fortalt gjennom replikkane og bildene. Lettlest men ikkje lettvekter av den grunn. Ei sår forteljing på mange måtar, der to syskjen mister far sin i ei brutal bilulukke, og som må gjennom mange slags eventyr for å redde mor si.

Meir og bedre

Misforstå meg rett, eg lar meg gjerne underhalde. Men eg lar meg ikkje underhalde av det same i bok etter bok. Eg vil også la meg bli utfordra og sjølv få rom til å tenke og kjenne i møte med teksten. Borna går lei etter tre veker med taco og pizza. Dei risikerer faktisk å miste matlysta, dersom ikkje foreldra set fram noko anna på bordet.

Det er vårt ansvar, som foreldre og andre vaksne å vise borna mangfaldet. Og tatt debatten om bokhandlarenes sviktande ansvar for litteraturformidlinga den siste uka i betrakning, er dei faktisk ikkje aleine om å ha ansvaret for litteraturformidlinga.

Den oppveksande lesargenerasjon veks opp med ein godt utvikla kompetanse på den utvida litteraturen. Å lese både tekst og bilde, ligg som ein naturleg persepsjon i dei frå tidleg alder av, og blir faktisk tatt vare på gjennom skuleverket. Det er ikkje det som gjer titlane over til dårlege. Det dårlege oppstår når vi trur det er bra nok, og sluttar å forvente oss noko meir, på vegne av borna. Bredden i bildebøker for barn er altså meir enn det som dominerer bokhandlerforeningens topp 10-liste.

Saka blei først publisert på periskop.no 14.04.15