Politiske vekkerar

Ungdomsroman

Tittel: De som ikke finnes
Forfatter: Simon Stranger
Cappelen Damm, 2014

De som ikke finnes

Simon Stranger

Cappelen Damm

2014

174

["104"]

Ungdomsroman

Tittel: Blodspor i Klondike
Forfatter: Johan B. Mjønes
Aschehoug, 2014

Blodspor i Klondike

Johan B. Mjønes

Aschehoug

2014

["104"]

I den førre omtalen av dei nominerte til Uprisen skreiv eg om tre bøker som på ulike måtar brukar dystopisjangeren for å skape spenning og action, men også for å løfte fram politiske og etiske problemstillingar. Dei to nominasjonane som står att, Simon Strangers De som ikke finnes og Johan B. Mjønes’ Blodspor i Klondike, løftar også fram brennbare politiske og etiske spørsmål. Dei er ikkje akkurat dystopiar, men det er likevel freistande å kalle den underliggjande pessimismen dei målber for dystopisk. Blodspor i Klondike er ein frittståande oppfølgjar til Død manns kiste frå 2013. Her blir lesaren kjend med Leif, som saman med kameraten Paul legg sommarferien til havgapet i Nord-Norge. Ein dykketur forvandlar sommaridyllen til eit klaustrofobisk eventyr, og hygge går hand i hand med uhygge i romanen.

De som ikke finnes er den tredje og frittståande delen av ein trilogi som handlar om tenåringsjenta Emilie og kampen hennar for ei betre verd. I Barsakh (2009) skildra Stranger møtet mellom bærumsjenta og den ghanesiske flyktningen Samuel på Gran Canaria.

Oppfølgjaren Verdensredderne (2012) handlar om Emilie sitt engasjement i aktivistgruppa med same namn som tittelen og vi følgjer historia hennar parallelt med historia til Reena, ein 12- åring frå Bangladesh som arbeider under forferdelege kår i tekstilindustrien. Emilie og Reena er – som Anne Cathrine Straume så godt formulerte det på nrk.no – «på hver sin side av en t-skjorte». I De som ikke finnes – som i tillegg til Uprisen er nominert til Nordisk Råds barne- og ungdomslitteraturpris – dukkar papirlause Samuel brått opp utanfor soveromsvindauget til Emilie i Bærum.

Når uretten kjem heim

«Bank, bank, bank. Det er tidlig på morgenen. En bandasjert hånd banker mot soveromsvinduet i et rekkehus utenfor Oslo». Frå første stund framstiller romanen kontrasten mellom velstand og fattigdom, mellom tryggleik og uvisse. Korleis reagerer vi – dei privilegerte – når uretten brått kjem heim? Ikkje gjennom TV-reportasjar som rekk inn i stova, men berre halvveges inn i sanseapparat som er døyvde av nyhendestraumen. Men påtrengande, i kjøtt og blod, med skitne bandasjar rundt hendene, med fillete klede og sår som blør.

Som i Verdensredderne vekslar kapitla i De som ikke finnes verknadsfullt mellom to perspektiv. Historia til Samuel blir rulla opp i delar markert med kursiv, medan Emilie sitt perspektiv og møtet med Samuel i notida er formidla i dei andre delane. Sentralt i romanen står også eit intermesso som skil seg frå denne perspektivvekslinga. Stranger innlemmar her lesaren i nokre band mellom Emilie og Samuel som dei sjølve ikkje veit om – band som strekk seg attende til tidleg kolonitid og dansk-norsk slavehandel i Ghana frå midten av 1600-talet.

Dette intermessoet er effektivt og elegant; Stranger får fram ein historisk forløpar til deipapirlause flyktningane sin situasjon, og lèt den dirre under setningane i resten av romanen. Kanskje lèt eg meg lettare begeistre fordi den historiske kunnskapen overraskar meg. Men det er eit liknande grep han gjer seinare i romanen når han lèt Samuel vandre forbi Anne Frank- museum i Amsterdam. Sjølv om eg kjenner betre til denne delen av historia, opplever eg det ikkje som mindre verknadsfullt. Stranger overdriv ikkje, men lèt Samuel lese ei brosjyre om Anne Frank i forbifarta. Banda blir ikkje knytte heilt saman, men parallellen opnar like fullt eit skrekkeleg rom å la tankane vandre i.

De som ikke finnes er eksplisitt politisk på ein måte ein knapt har sett i norsk ungdomslitteratur – eller for så vidt i norsk litteratur – på fleire tiår. Trilogien avsluttar på skrekkeleg vis på Trandum, og går rett inn i samtida. Det er nok å lese leiaren i Morgenbladet 10. april for å sjå at fiksjonen til Stranger ikkje er mindre verkeleg enn røyndomen. Styrken til romanen ligg i denne skrekkelege realismen, men romanen viser samstundes medvit om at den er fiksjon. Stranger gjer romanen sin til «En gravplass for alle de som ikke finnes»; ein minnestad for den vondskapen som framleis finn stad både nær og fjern oss.

Hundeløp og svart gull

Johan B. Mjønes’ Blodspor i Klondike er ein heilt annleis roman. Det er ein villmarksroman i tradisjonen etter Jack London. Mjønes viser sjangermedvit, og skriv fram spenning og action i scene etter scene, i møte med snøstormar, grizzlybjørnar og ulveflokkar.

Det byrjar med ein pressekonferanse. Leif er tidenes yngste deltakar i Iditarod, eit hardkøyr av eit hundesledeløp i Alaska. Journalistane spør om kvifor han driv med hundeløp, og Leif svarar med eit glimt av forfattaren i auget: «Vi har jo alltid drevet med hund hjemme, da. Og så har jeg forlest meg på Jack London». Inspirasjonen frå London er med andre ord uttalt frå opninga, for ikkje å seie frå tittelen av, og Mjønes gjennomfører løpet i denne stilen. Samstundes gjer han nye vriar som aktualiserer det politiske potensialet i denne typen villmarksforteljingar.

Den nemnde pressekonferansen blir nemleg avbroten og avslutta med ein kommentar frå hovudsponsoren CorpOil. Dei tildeler Leif eit stipend og nyttar høvet til å snurre ein reklamefilm for media: «We care about the North, We care about the Environment. We Care! CorpOil. Proud sponsor». Før Leif legg i veg ut i øydemarka har Mjønes planta mistankar om oljeselskapet i hovudet på lesaren.

Mjønes bakar refleksjonar om global oppvarming inn i Leif si ferd på tundraen i Alaska, men dei spenningsfylte episodane stel mesteparten av merksemda. Det er ein snøstorm som fører Leif av løypa og inn i ei rekkje skrekkelege hendingar, der han mellom anna blir tvinga til å ete kjøtet til sine eigne hundar for å overleve. Ulvehunden Buck overlever, og blir saman med Leif redda og ført til byen Deadhorse, der dei oppdagar CorpOil sine store utbyttingar av urfolket.

Det utviklar seg til å bli ei moderne gullrush-forteljing, der det moderne elementet først og fremst er parallellen mellom olje og gull. Leif får kjenne på gulltørsten og freistinga frå rikdomen: «Gullet trakk i ham, han kjente det, og forstod noe, forstod hvorfor det var så vanskelig å stanse et selskap som CorpOil». Mot slutten kjem det fram at også Statoil er involvert i CorpOil, og den privilegerte norske oljekvardagen får sin sjølvransakande kritikar i framtidshåpet Leif.

Eg irriterer meg stundom over språket til Mjønes – det er noko repetitivt over setningsbygginga og vilkårleg over teiknsettinga. Men for det meste er det effektivt, og ber vitne om forteljeglede hos forfattaren. Romanen sluttar der den byrja, på ein pressekonferanse. Men no veit Leif noko som han ikkje visste før, og han gjer seg klar til å avsløre det svarte gullrushet for omverda. Korleis dette blir tatt imot, må vi vente til neste bok for å få vite.

Engasjement

Eg merkar raskt eit paradoks i mi eiga lesing av romanane til Stranger og Mjønes. Sjølv om eg opplever dei politiske bodskapa som overtydelege og eintydige, er det nettopp det som gjer at eg oppvurderer dei. Det ligg nok ein tanke om at «dette er bra for ungdomen!» bak. Samstundes er handverket så stødig, forteljingane så medrivande, og særleg i Mjønes sin roman er settingen og sjangeren for klimakritikken så original, at det politiske bodskapet også får litterær kraft.

Det gjer det vanskeleg å gå vidare utan å la seg prege, og dette har vi jo alle har behov for: Å bli prega av røynsler og lagnader som ikkje alltid ligg oppe i dagen, men som like fullt er del av kvardagen vår.