Sperry, Armstrong: Mafutu

GUTTEN SOM VAR REDD

Barnebokminne av forfatter Helga Gunerius Eriksen

Eg er nynorsking, men kan ikkje hugsa ei einaste nynorsk bok i heimen, berre på skulen. Eg las alle klassikarane på bokmål, og det var vel derfor eg trudde det var litteraturens språk og skreiv mi første novelle på bokmål i 5.klasse. ”Småfrøkner”, ei hundre år gammal bok, fekk eg då eg var 9 og drøymde liksom ”gutejenta” Jo om å bli forfattar med eit eige rom utan småsøsken (eg hadde fire).

Men det var Gullivers reiser, Jungelboka til Kipling (Disneyversjonane kom ein generasjon seinare), Robinson Crusoe, Tom Sawyer og Huckleberry Finn, bøkene om desse gutane/mennene som greidde seg sjølve utanfor sivilisasjonen, som var mest medrivande for ei som lengta bort.

Det var ei slik bok som verka sterkare enn alle andre, kanskje av di det var den einaste boka eg kan hugse far min las høgt. Han var nådelaus når det galdt å stoppe der det var mest spennande, så ungane vart liggande i sengene sine utan å få sove mellom villsvin og kannibalar eller einsame i ein liten kano i storm på Stillehavet.

Mafatu er skriven av Armstrong Sperry, kom ut i USA i 1941, vart omsett til samnorsk krydra med ein og annan polynesisk glose av Edvard Beyer, og utgitt 1947 på J.W. Eide Forlag i Bergen, det forlaget eg sjølv skulle komme til å debutere på nesten førti år seinare – på nynorsk, det skriftspråket eg som vaksen har brukt konsekvent.

Armstrong Sperry var både barnebokforfattar og utdanna illustratør, men det var Fredrik Frantze som laga dei originale tresnitta til den norske utgåva – vakre, stiliserte illustrasjonar i grønt, blått, umbra og oker, svart og kvitt.

”Då han var gut, sat Sperry ofte storøygd ved føtene til oldefar sin, kaptein Serano Armstrong, medan han fortalde hårreisande eventyr om piratane i Kinahavet eller om kannibalane som levde på laguneøyar i Stillehavet,” står det på heimesida hans (omsett av meg). I 1925 segle han sjølv som assistent for ein etnologisk ekspedisjon på ein kopraskonnert frå Tahiti til Bora-Bora. Sperry vart verande der i fleire månader, og opplevde både korleis vanilje først gjorde innbyggarane rike og orkanar seinare ruinerte dei:

”

The thing which remains with me most vividly from those months on Bora-Bora, stronger than the manifold charms of the island, is the remembrance of the great courage with which that little band of Polynesians faced the destruction of their world and faced it down, and stooped, only to rebuild”

(sitat Sperry).

Kanskje er det dette motet han skriv om i Call it Courage. Forteljinga føregår i Polynesia i ei mytisk tid ”før kjøpmennene og misjonærene første gang kom til Sydhavet, den gang polynesierne ennå var mange i tall og ville til sins” og handlar om initieringa av ein ung gut. ”Det er soga om Mafatu, Gutten Som Var Redd”.

De tilba motet, de gamle polynesierne. […]

Mot

var alt. En mann som var redd – hva hadde han å gjøre mellom dem? Og gutten Mafatu – sønn til Tavana Nui, den store høvdingen på Hikueru – han hadde alltid vært redd. Derfor jaga folket han bort. Ikke med makt, men med kulde.

” (s.10)

Mafatu mista mor si på havet i ein orkan då han var tre, og det siste ho gjorde var å berge sonen sin frå haiane. Høvdingsonen vert redd for det livsviktige havet. Jentene ler av han, gutane tek han ikkje med på leiken, stemora bryr seg lite om han og halvbrørne ser ned på han. Sidan han ikkje vågar å reise ut på havet etter tunfisk, må han vere på land og gjere jentearbeid.

Dei einaste venene til Mafatu er ein gul hund og ein halt albatross (sjølvsagt pint og plaga av dei andre fuglane). Saman med desse to reiser han då likevel ut i kano ei natt, med ein lovnad til seg sjølv om ikkje å vende tilbake før han kan gjere far sin stolt og leve opp til tydinga av namnet sitt, Djervhjerte.

Mafatu greier alle manndomsprøvane han vert utsett for – orkan, havari, nesten drukning, tørste, svolt, einsemd. Han ”beit tennene i hop og dreiv kjenslene attende”, gjer opp eld med pinnar, lagar ein ny kano. Mafatu er ein polynesisk Robinson, han finn restane av eit kvalskjelett når han treng materialar til kniv og øks, han drep haien som trugar livet til hunden hans, han drep villsvinet og får hoggtennene som prov på manndom, han overvinn den store blekkspruten, han seglar ifrå menneskeetarane, padlar for livet og kan endeleg le av Havguden og kome heim som ein motig mann høvdingfaren kan vere stolt av.

Eg vil ikkje karakterisere dette som ei særleg god bok i dag. Her er bismak av både rasisme, mannssjåvinisme og patetisk sentimentalitet. Kva var det då som greip meg den gongen?

Var det denne avvisinga eg kjende meg att i? Desse kodane i jentegjengen eg ikkje fann ut av? Kjende eg meg i slekt med denne redde guten og drøymde liksom han om ein dag å reise langt bort for å komme tilbake som ein annan, ei meir vellukka utgåve av meg sjølv? Er det dei klassiske initieringsrituala som grip ein til alle tider i ulike former? Er det måten det vart fortalt på eller måten det vart formidla på? Eller kanskje dei nydelege illustrasjonane?

Eg veit ikkje, men Sperry seier sjølv at barn har “imagination enough to grasp any idea you present to them with honesty and without patronage”, og det vil eg gjerne halde med han i.

Kritikaren Doris Patee skriv:

“

In Armstrong Sperry’s beautiful prose the tale moves smoothly and rapidly like a native chant, and its music rises and falls like the billows of the sea in its setting. Storytellers who have used the story often find children entranced not only by the story itself but by the cadence and rhythm of the language.

”

Eg meiner ho har rett i at barn bryr seg om den språklege stilen og rytmen, noko eg ofte grip både forfattarar og kritikarar i å neglisjere.