Ut av komfortsona
Må ei barnebok vere god for vaksne? Guri Fjeldberg heldt eit kjapt og kløktig føredrag om dette spørsmålet under litteraturfestivalen Appelsinia i Skien.
Skien er som kjent Henrik Ibsens fødeby. Viktigare i denne samanhengen er det at det var her han lærte å lese og skrive. Kva kunne då vore meir på sin plass enn å arrangere litteraturfestival med vekt på barne- og ungdomslitteratur i byen? Namnet til festivalen er henta frå Bygmester Solness: Appelsinia er fantasiriket som byggmeisteren lovar den unge og freidige Hilde Wangel – den framtidige prinsessa av Appelsinia.
Skien kommune har faktisk ein eigen organisasjon for Ibsenformidling. StøpeSkien er namnet på organisasjonen, som sjølvsagt er involvert i festivalen, og programmet viser at dei tek oppgåva si på alvor: Her er det vektlagt at unge lesarar skal få litterære opplevingar, gjennom forfattarmøte og litterære aktivitetar.
For vaksne og barn
Men torsdag 24. september skulle også vaksne få ta del i festivallivet, på festivalkroa på Ibsenhuset. Hovudposten på programmet – i alle fall for min del – var Guri Fjeldberg, som blei kåra til årets kritikar i 2015. Fjeldberg, som skriv i Bergens Tidende og her på barnebokkritikk.no, nærmar seg slutten av arbeidet med å lage ein barnelitterær kanon. Boka «De 101 beste», der ho presenterer den ypparste barnelitteraturen frå det siste tiåret, er planlagt utgitt i midten av oktober 2015. Men vent, ypparste? Kva slags vurderingskriterier ligg til grunn når ein vaksen person vel ut dei 101 beste bøkene for barn?
Nettopp det snakka Fjeldberg om denne kvelden, i eit føredrag ho fekk 10 minutt mindre enn planlagt til å gjennomføre – ei utfordring for ein kvar føredragshaldar, og ei utfordring som Fjeldberg løyste på ein forvitneleg måte. Ho snakka raskt og bestemt, og ein kunne merke at forsamlinga skjerpa både øyrer og hjernesenter for å få med seg kvart vektige ord ho uttalte. Lista kunne Fjeldberg ikkje avsløre, men ho la fram nokre sentrale føringar for korleis den har blitt utarbeidd. For mange av oss er nok det vel så interessant.
Det sentrale spørsmålet hennar var om vaksne vurderingskriterier alltid er relevante for ei slik liste. Må ei barnebok vere god frå eit vakse synspunkt? Svaret synest naturleg nok å vere både ja og nei, ein stad mellom å formidle med ynskje om at barnet skal «forstå sitt eige beste» og ei imøtekomande haldning til barnet sine eigne, sterke leseopplevingar. Som Fjeldberg sa: Boka må ha eit handlingsplan som kommuniserer til barnet, men samstundes kan den vaksne bidra til leseopplevingar som ikkje berre er intense og kortvarige, men som også varer lenge etter at boka er klappa saman og plassert i bokhylla.
Ein viktig lærdom eg drog ut av Fjeldbergs poeng, var at vaksne må kunne forlate si eiga estetiske og kulturelle komfortsone for å meine noko vesentleg om saka. Det finst ulike måtar å verdsetje – eller elske, som er ordet Fjeldberg brukar i denne samanhengen – bøker på, på tvers av høg- og lågkulturelle skilje. I arbeidet med «De 101 beste» har ho rådført seg med mange ulike aktørar innan barne- og ungdomslitteraturen, og på Ibsenhuset kunne ho fortelje at det har dukka opp fleire forslag som har lege utanfor den kulturelle komfortsona hennar. Til dømes kan det verke som den forløysande latteren i Arne Svingens bøker har snike seg med på lista.
Friminutt
Kanskje forlét Fjeldberg også si eiga komfortsone då ho sette seg til å spele dataspel for å forstå den barnlege og ungdommelege fascinasjonen for ein viss type actiondrivne bøker med høgemosjonell romantikk, som Percy Jackson-serien eller årets Uprisvinnar, I morgen er alt mørkt av Sigbjørn Mostue. Med støtte i den norske filosofen Arne Johan Vetlesen sin smertefilosofi, skildra Fjeldberg slike dataspel som friminutt frå menneskets grunnvilkår. Kort fortalt: Her kan ein dø og vakne til live igjen i ei vending. Skal ein forstå fascinasjonen for til dømes Percy Jackson, må ein også forstå noko om korleis det undermedvitne arbeider.
For Vetlesen er det sjølvsagt ikkje eit gode at mennesket fortaper seg i slike friminutt – snarare tvert om – men Fjeldberg viste at bøker som Percy Jackson-serien kan gi ei kjærkomen blanding av kvile frå og forsoning med desse menneskelege grunnvilkåra.
Slik kan ein kanskje, med eit skråblikk, seie at Fjeldberg plasserte litteraturen i det rommet som Appelsinia representerer hos Ibsen – i det tenkjeleg utenkjelege eller realistisk urealistiske – utan at det treng å føre til det same tragiske fallet som hos Ibsen og byggmeister Solness. Barnelitteraturen treng ikkje alltid vere tydeleg pedagogisk eller oppbyggjeleg – den kan også vere ein fristad som på meir indirekte måtar lærer oss å ta ansvar for våre eigne og andre sine liv.